Księgi metrykalne parafii Zwoleń jako źródło do dziejów miasta i regionu w XVIII w.

Brak ksiąg radzieckich i wójtowsko-ławniczych Zwolenia zmusza badaczy dziejów miasta i regionu do poszukiwania innych źródeł odsłaniających jego przeszłość. Wśród nich na pierwszy plan wysuwają się, szczęśliwie zachowane (a ściślej przywrócone[1]) do naszych czasów, księgi metrykalne miejscowej parafii Podwyższenia Krzyża Świętego, które stanowią nie tylko zapis jej demograficznej przeszłości, ale też swoistą kronikę rejestrującą najważniejsze fakty z życia lokalnej społeczności.

WIZYTACJE GENERALNE

Inaczej niż dziś, w czasach staropolskich biskupi nie wizytowali diecezji osobiście (wyjątkiem były kościoły kolegiackie) [2]. Nie znaczy to jednak, że wizytacje, odbywające się raz na kilkanaście-kilkadziesiąt lat, nie były doniosłym wydarzeniem w życiu lokalnych społeczności, zwłaszcza że samo powitanie biskupiego wysłannika (zwykle archidiakona lub kanonika) miało uroczysty, liturgiczny charakter [3]. W trakcie kontroli (obejmującej całokształt funkcjonowania parafii) wizytatorzy dokonywali „inspekcji osób, miejsc i dokumentów” [4], nie zaniedbując metryk parafialnych [5]. Lakoniczne adnotacje pokontrolne, zwykle w brzmieniu:

Productum in actu visitationis

opatrzone datą i podpisem (czasem także pieczęcią) wizytatora zachowały się w księgach wszystkich trzech serii zwoleńskich metryk, poświadczając przeglądanie zapisów podczas każdej z osiemnastowiecznych wizytacji:

-13 grudnia 1711 r. przez ks. Jana Mułaczeńskiego prepozyta maciejowickiego i oficjała radomskiego [6]

-6 lipca 1721 r. przez ks. Macieja Flaszyńskiego archidiakona katedry kamienieckiej, dziekana kolegiaty opatowskiej i prepozyta kańczudzkiego (wpis uwierzytelniony dodatkowo pieczęcią przez papier na podkładzie) [7]

-13 sierpnia 1736 r. przez ks. Józefa Rogallego kanonika katedralnego krakowskiego, kustosza kolegiaty kieleckiego, prepozyta iłżeckiego (z pieczęcią w laku) [8]

-15 stycznia 1748 r. przez ks. Michała Horbowskiegp kanonika kieleckiego i prepozyta małogoskiego [9]

-22 października 1781 r. przez ks. Wincentego Jezierskiego scholastyka katedry kamienieckiej [10]

WIZYTACJE DZIEKAŃSKIE

Zdecydowanie częstsze (w założeniu coroczne) były kontrole dziekańskie [11]. Przyjazd dziekana (oczywiście o ile funkcji tej nie pełnił miejscowy proboszcz) wiązał się jednak z podobnym ceremoniałem i zakresem czynności jak wizytacje biskupie. Śladem tych kontroli są też analogiczne wpisy w zwoleńskich metrykach parafialnych:

Productum in actu visitationis decanalis

zachowane z wizyty dziekana zwoleńskiego i proboszcza gródeckiego ks. Daniela Puchalskiego z 16 października 1775 r. [12] oraz kilku wizyt dziekana szczególnie skrupulatnego w tym zakresie, proboszcza oleksowskiego ks. Marcina Sotowskiego, z 11 października 1785 r. [13], 25 września 1787 r. [14], 7 października 1788 r. [15] i – przeprowadzona przez jego zastępcę, proboszcza odechowskiego ks. Tomasza Opockiego – z 6 października 1790 r. [16]

KONGREGACJE DEKANALNE

Codzienność parafii urozmaicały też kongregacje dekanalne – organizowane (w założeniu) dwa razy do roku zebrania wszystkich duchownych z terenu dekanatu [17]. Wprawdzie zasadnicza ich część (kontrolno-formacyjna) była zamknięta dla wiernych [18], ale poprzedzająca obrady część liturgiczna z officium za zmarłych, spowiedzią i Mszą św. gromadziła zwykle licznych wiernych [19]. Należy jednak pamiętać, że zebrania te odbywały się w miejscu wskazanym każdorazowo przez dziekana, niekoniecznie w „jego” parafii, czy w „stolicy” dekanatu [20].

Z zachowanych w metrykach zwoleńskich wpisów pokontrolnych:

Productum in congregatione decanali

wynika, że kongregacje dekanatu zwoleńskiego odbywały się m.in.

-w Kazanowie – zwołana przez dziekana i proboszcza oleksowskiego ks. Jana Prus-Woytyńskiego 1 czerwca 1745 r. [21]

-w Jedlni – zwołana przez dziekana i proboszcza ryczywolskiego ks. Dominika Kurowskiego 13 października 1777 r. [22]

-w Tczowie – zwołana przez zastępcę dziekana (?) i proboszcza odechowskiego ks. Tomasza Opockiego 12 października 1779 r. [23]

MISJE PARAFIALNE

Społeczność parafii w większym stopniu angażowały tzw. misje ludowe – rekolekcje, trwające od dwóch do sześciu tygodni, prowadzone przez przybywających nieraz z odległych ośrodków zakonników specjalizujących się w pracy duszpasterskiej i ewangelizacyjnej (misjonarzy, jezuitów, reformatów, kapucynów) w celu ożywienia duchowego parafian (podniesienia wiedzy religijnej, walki z zabobonem), a obejmujące m.in. naukę katechizmu i pieśni religijnych, procesje, kazania, poświęcenie krzyży, spowiedź i wspólną Komunię św. [24]

W osiemnastowiecznym Zwoleniu misje, zorganizowane przez oo. misjonarzy z Lublina, odbyły się w kwietniu 1767 r., o czym przekonują wpisy metrykalne (zob. też niżej):

tempore Missionis Patrum Missionariorum Lublin[ensium] [25]

POCHÓWEK KOŚCI Z CMENTARZA PARAFIALNEGO

Niecodziennym, choć w warunkach staropolskich też nie ekstraordynaryjnym, wydarzeniem w życiu lokalnej społeczności był ponowny pochówek zmarłych grzebanych na przykościelnym cmentarzu. Niewielkie cmentarzyki parafialne zapełniały się stosunkowo szybko i gospodarowanie tą ograniczoną przestrzenią wymagało cyklicznego opróżniania grobów – przenoszenia zeszkieletowanych szczątków do kostnicy. Po jej zapełnieniu organizowano uroczysty pochówek w zbiorowej mogile, czemu towarzyszyły procesje, kazania i rekolekcje [26].

W Zwoleniu uroczystego pochówku kości dokonano w czasie misji lubelskich oo. misjonarzy, 22 kwietnia 1767 r., co poświadcza wpis w metryce:

Sepulta sunt ossa parochianor[um] ecclesiae [27]

KONWERSJE

Ze względu na „propagandowy” wymiar chrztów konwertytów (zwł. Żydów), ceremoniom tym nadawano szczególnie uroczystą oprawę, upraszając na rodziców chrzestnych przedstawicieli czołowych rodów szlacheckich (często wysokich urzędników państwowych), a gromadziły one zwykle tłumy parafian [28].

W parafii zwoleńskiej, gdzie pod koniec XVIII w. Żydzi stanowili niemal 15 % mieszkańców [29], Kościół nie podejmował chyba szerszych prób nawracania starozakonnych [30]. Miejscowe metryki notują jednak kilka przypadków konwersji, które – choćby z uwagi na status rodziców chrzestnych – na pewno miały bogatą oprawę i przyciągnęły wielu mieszkańców Zwolenia i okolic:

– 22 sierpnia 1766 r. w Zwoleniu odbył się chrzest, a właściwie dopełnienie chrztu z ceremonii (supplevit ceremoniis), pięciu konwertytek z judaizmu chrzczonych z wody w 1763 r. in Podchoroszcze – zapewne chodzi o Podhorce, a więc poddanych Rzewuskich – gości Strzemboszów w Strykowicach Górnych:

supplevit ceremoniis […] super neophitam Salomeam, Ludovicam, Theresam, Victoriam, Annam, filiam infidelis Wolff […] baptizatam in Podchoroszcze [31]

rodzicami chrzestnymi całej piątki były dzieci wojewody krakowskiego i hetmana polnego koronnego Wacława Rzewuskiego – starosta doliński Seweryn Rzewuski i wojewodzianka krakowska Teresa Rzewuska. Asystowali: proboszcz zwoleński ks. Stanisław Minocki, Wiktoria z Granowskich Strzemboszowa  chorążyna raciąska, ks. Piotr Musielewicz prebendarz kaplicy św. Stanisława i komendarz zwoleński, Teresa z Wybranowskich Mężeńska z Franciszkiem Mężeńskim (dziedzice Strykowic Błotnych i części Grabowa) oraz Bona Strzemboszowa.

– 26 kwietnia 1767 r. podczas misji o. Jeżewski, przełożony lubelskiego domu oo. misjonarzy ochrzcił zwoleńską Żydówkę imieniem Katarzyna:

baptizavit Catharinam ex judaica perfidia ad fidem catholicam conversam [32]

której chrzestnymi zostali chorąży raciąski Antoni Strzembosz i starościna kąkolewnicka (!) Franciszka Burdzicka, a w ceremonii asystowali: Kajetan Radziszewski, deputat do wybierania pogłównego, Leonora Burdzicka (córka Franciszki), Antoni Galicki, administrator zwoleński i Marianna Trębecka tenutariuszka Rawicy.

– 30 sierpnia 1770 r. judaizm porzucił inny zwoleński Żyd – Piotr Armam (?):

B[aptisavit] Petrus Armam ex Judaismo [33]

którego chrzestnymi byli starościc zwoleński Franciszek Potkański i Antonina Chełkowska, w asyście Jana Kantego Chełkowskiego i Marianny Zagorskiej (zapewne krewnej ekonoma Zielonki)

– 22 stycznia 1778 r. chrzest przyjął żydowski poddany Burdzickich z Grabowa, który na chrzcie otrzymał imię Franciszek i typowe dla neofitów nazwisko Dobrowolski:

Baptizavi Franciscu[m] adultu[m] circa 20 annos habente[m] cui impositu[m] cognomen Dobrowolski [34]

jego rodzicami chrzestnymi zostali chorąży Kawalerii Narodowej Kazimierz Burdzicki z matką Franciszką Burdzicką, a asystowała siostra Kazimierza – Salomea Burdzicka z proboszczem zwoleńskiego szpitala, ks. Błażejem Papieskim.

WŁAMANIE DO KOŚCIOŁA

Na karty zwoleńskich metryk trafiały też wpisy typowo kronikarskie, zwłaszcza opisujące wydarzenia budzące silne emocje. Bez wątpienia wstrząsem dla mieszkańców Zwolenia była, odnotowana w księdze chrztów z lat 1734-1793, kradzież do jakiej doszło w kościele nocą 18 marca 1781 r. W świetle zapiski metrykalnej złodzieje wyważyli okno kaplicy św. Franciszka, a następnie drzwi do zakrystii, kradnąc srebra wynotowane przez księdza:

1. Monstrancja cała srebrna od połowy odzłacana ku wierzchowi przy cyrkule pro Sanctissimo 6 oprawnych kamieni: 2 szmaragdy, 2 turkusy, 2 rubiny;
2. Kielichów 3 z patenami, 2 intus et ab extra wyzłacane gładkiej roboty, trzeci zaś tylko intus wyzłacany, srebrne;
3. Lampa wielka srebrna, przy niej Aniołków 3, od których idą łańcuszki 3 z pośrodu, gałek 3, z koroną i z kółkiem srebrnymi;
4. Lampa druga mniejsza srebrna, przy której aniołków 3 i od nich do korony zwierzchniej łańcuszków 3;
5. Trybularz srebrny z 4 łańcuszkami i 2 kółkami;
6. Łódka srebrna wpół otwierająca się z łyżeczką srebrną;
7. Relikwiarze 2 srebrne z relikwiami św. Stanisława i św. Wincentego;
8. Krzyż wielki srebrny, u którego pedes floresami wybijany;
9. Krzyż drugi pomniejszy srebrny;
10. Puszka pro Santcissimo z pateną do niej przysztyftowaną, intus wyzłacana, wierzch na kształt mitry z krzyżykiem;
11. Puszki dwie małe na komunikanty do chorych i Vasa 1 na Olea Sacra;
12. Vota 4 na jednym głowa Salvatoris trzy zaś gładkie srebrne;
13. Ornatów trzy, których kolory opisane w papierach kościoła. [35]

PRZEMARSZE WOJSK I INNE WYDARZENIA POLITYCZNE

U progu XVIII w. jeden ze zwoleńskich księży odnotował w metryce zgonów krótką charakterystykę sytuacji politycznej w kraju po elekcji Augusta II zwracając uwagę na wojska saskie pustoszące ziemie Rzeczypospolitej, ciężką sytuację armii koronnej, której część rozłożyła się na zimowe leże w okolicach Zwolenia oraz negatywny wpływ, jaki miało to na sytuację gospodarczą kraju (ceny zbóż) [36]. Uzupełnieniem tej notki są wpisy poświadczające zgony w Zwoleniu:

-nieznanego z imienia żołnierza – „Rusina”, jak określono go w metryce (8 X 1699):

Ruthenus quidam miles [37]

-Józefa Pomierskiego, żołnierza piechoty z województwa pruskiego (20 XI 1699):

Josephus Pomierski a Działków et Lubania ex Prussia, miles pedestris [38]

Kilka lat później, w dobie toczącej Rzeczpospolitą wojny północnej (i wojny domowej) na kartach zwoleńskich metryk odnotowano interesujący przykład tego, jak w przededniu abdykacji Augusta II w kraju poczynała sobie armia szwedzka. 11 sierpnia 1706 r. w Zwoleniu ochrzczono Wawrzyńca, syna Jana i Heleny Prezwieckich, mieszczan z litewskiego Chomska, trzymanych tu w szwedzkiej niewoli:

de civitate Chomsk ex Magno Ducatu Lithuaniae pro nunc autem in captivitate Svecorum hac transeundo degentium [39]

świadkami ceremonii byli Regina Bydgoska ze Żmudzi oraz Jan Jakubowski ze Słucka, nad którym pieczę trzymał szwedzki porucznik Andrzej Helberg: 

n[o]b[i]li Andrea Helberg vice praefecto cohortis peditum S[acrae] R[egiae] Maiestatis Sveciae protunc super captivis comendam habente [40]

Półwiecze później, na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVIII w. w okolicach Zwolenia znów pojawiły się wojska. Wprawdzie konfederacja barska nie rozwinęła się na tym terenie szerzej, ale działalność różnych oddziałów znaczył szlak rannych i zabitych w bitwach i potyczkach czy ofiar samosądów [41]. Nie wiadomo do której kategorii zaliczyć można pochowanego w Zwoleniu 6 kwietnia 1771 r. konfederata nieznanego imienia:

confederatus ignoti nominis [42]

Po utracie przez Rzeczpospolitą znacznych terenów wskutek pierwszego rozbioru konieczne stało się przesunięcie wojsk koronnych w głąb kraju, a jednym z miejsc stacjonowania regularnych oddziałów armii stał się Zwoleń. Od ok. 1779 r. w Radomiu stał Regiment Pieszy nr 3 (Czapskich) [43]. Po jego oddelegowaniu do Kielc (1782) w Radomiu i Zwoleniu rozłożono Regiment Dragonii Buławy Polnej Koronnej [44] (do 1784 r.). Zapewne w związku z tymi transferami 20 grudnia 1781 r. świadkiem na chrzcie u Chynowskich ze Zwolenia odnotowany został:

G[ene]r[o]sus Disma Mysłowski vulgo pułkownik Kawaleryi Narodowej” [45]

a ściślej: płk Dyzma Mysłowski z chorągwi nr 46 (Stanisława Kickiego) II Małopolskiej Brygady Kawalerii Narodowej [46].

Po upadku Rzeczypospolitej, w wyniku porozumień między mocarstwami rozbiorowymi, powiat radomski znalazł się w granicach tzw. Galicji Zachodniej, a w okolicach Zwolenia pojawiły się wojska austriackie. Śladem tego odnotowany w miejscowych metrykach pochówek trzech żołnierzy austriackich (4 II 1795):

exercitus Austriae [47]

Jana Lasian, Wojciecha Klepko i Wacława Weseli – zapewne ofiar epidemii.

Oczywiście ten subiektywny przegląd zawartości zwoleńskich metryk nie wyczerpuje ich potencjału. To wszechstronne źródło z całą pewnością zasługuje na szczegółowe opracowanie.