Zwoleńskie lapidarium
Zachowane macewy z cmentarza żydowskiego w Zwoleniu
Tekst oryginalny ukazał się w: Radomskie Studia Humanistyczne, Tom V, 2018, str. 215-242.
Na stronie Muzeum publikujemy wersję skróconą.
Zarys historii zwoleńskiego cmentarza żydowskiego
XVI – XX wiek
Najwcześniejsze wzmianki o obecności Żydów na terenie Zwolenia pochodzą z pierwszej połowy XVI wieku. Późniejsze przywileje królewskie i sprzyjające warunki, pozwoliły tej społeczności na spokojny rozwój. Z czasem w mieście wzniesiono synagogę, a potem także cmentarz. Pierwsza informacja o nim, z roku 1661, pochodzi z Lustracji województwa sandomierskiego, prawdopodobnie jednak kirkut istniał już wcześniej.
Cmentarz pierwotnie ulokowano w oddaleniu od zabudowy miasta, ku północnemu wschodowi, ale najpewniej na gruntach miejskich. Leży na zboczu wzgórza górującego nad rzeką Zwolenką, na lewym jej brzegu. Niedaleko znajdowała się przeprawa przez rzekę, tzw. Trzęsiworek. Cmentarz posadowiono zatem przy dawnym trakcie prowadzącym ze Zwolenia przez Janowiec do Kazimierza Dolnego. Obecnie leży przy ulicy Fryderyka Chopina. Od południa flankują go podmokłe zarośla. Dzisiaj obejmuje teren nieco ponad 2 ha. Cmentarz sąsiadował z przedmieściem Zwolenia, tzw. Pragą, co wskazuje, że powstał na terenach pozyskanych dla użytkowania ludzkiego już po lokacji.
Aż do czasów powstania listopadowego brak jakichkolwiek informacji na temat cmentarza, ewentualnych planów jego rozbudowy, przeniesienia czy stworzenia nowej nekropolii dla wyznawców religii mojżeszowej. W 1831 roku natomiast odnotowano zniszczenia kirkutu dokonane przez wojska rosyjskie z oddziału gen. Rüdigera. Żołnierze rozebrali i spalili sosnowy parkan, budynek “trupiarni”, czyli dom przedpogrzebowy, oraz “domek rabinów” – zabudowę nad grobem zasłużonego rabina i być może jego następców. Zdewastowano wówczas także nagrobki kamienne i drewniane w liczbie 110.
Zniszczenia z roku 1831 stopniowo naprawiono. Na nowo wzniesiono zburzone budynki i ogrodzenie, na zachowanych fotografiach z lat 20. i 30. XX stulecia zwoleński cmentarz żydowski przedstawiał się jak wszystkie inne tego typu obiekty.
Okupacja i lata powojenne
Po rozpoczęciu okupacji władze hitlerowskie sukcesywnie doprowadzały zwoleński kirkut do ruiny. W literaturze wspomina się o zdruzgotaniu macew dopiero po likwidacji getta w 1942 roku. Najprawdopodobniej jednak proces ten rozpoczął się wcześniej. W czasie wojny na terenie cmentarza grzebano ofiary terroru niemieckiego. Nie można wykluczyć, że wraz z Żydami chowano tam także katolików. Te zbiorowe mogiły zostały zniszczone przez oddziały Sonderkommando, aby zatrzeć ślady popełnionych zbrodni. Nieco wcześniej rozpoczęto planowaną likwidację cmentarza. Znajdujące się tam nagrobki porozbijano i wykorzystano do utwardzenia trasy Radom – Puławy.
Po wojnie na cmentarzu zostały jeszcze nieliczne nagrobki, jednak zaginęły one z biegiem lat. O losie kirkutu przesądziła decyzja o przekształceniu w park tego terenu, który został formalnie zamknięty do celów grzebalnych 26 kwietnia 1964 roku. Ocalałe macewy podobno zakopano, wytyczono alejki, ustawiono latarnie, ławki, gazony i nasadzono drzewa. Ostatecznie jednak miejsce to nie przyjęło się jako park.
Obecnie cmentarz jest zaniedbany. Na jego obszarze pozostały resztki parkowych latarń i nadal czytelny zarys alejek. O jego przeszłości przypominają jedynie ustawiane na jednym z leżących głazów znicze oraz kamyczki.
Charakterystyka zbioru nagrobków
Macewy oraz ich fragmenty pochodzące z cmentarza żydowskiego w Zwoleniu stanowią niewielki zbiór reprezentujący pomniki nagrobne jakie kiedyś stały w tym miejscu.
Dotychczas znanych jest szesnaście pojedynczych nagrobków, w tym jeden zachowany w całości – wszystkie mają formę steli. Na czterech nagrobkach ocalały kompletne inskrypcje, na dziesięciu fragmenty napisów, zaś na trzech obiektach napisy nie zachowały się – są to górne partie z przedstawieniami symbolicznymi.
Najstarsza macewa (zachowany tylko fragment) pochodzi z około 1800 roku, na najstarszej z zachowaną datą śmierci widnieje rok 5656 (1895), na najmłodszej jest data 5683 (1923). Osiem macew to nagrobki mężczyzn, siedem kobiet, jednego ze względu na brak odpowiednich informacji, nie da się przyporządkować do kategorii płci.
Obok prezentujemy zdjęcia z odczytami ośmiu najlepiej zachowanych macew.
