„Jan Kochanowski i śmierć w renesansie” – podsumowanie konferencji

Przypadająca w tym roku 440. rocznica śmierci Jana Kochanowskiego stała się okazją do naukowej refleksji nad postrzeganiem kresu życia przez poetę i jego współczesnych. Zorganizowana w dniach 6-7 czerwca 2024 r. w Muzeum Regionalnym w Zwoleniu – miejscu gdzie pamięć o mistrzu, podtrzymywana bliskością Nekropolii Kochanowskich, jest szanowana – konferencja naukowa „Jan Kochanowski i śmierć w renesansie” zgromadziła badaczy reprezentujących różne dyscypliny i dziedziny nauki (od literaturoznawstwa, przez historię i historię sztuki, po archeologię), różne ośrodki akademickie (od Budapesztu po Gdańsk i od Poznania po Wilno) oraz będących na różnym etapie kariery naukowej (z jednej strony doświadczeni naukowcy, zasłużeni dla badań nad Janem Kochanowskim i epoką renesansu, z drugiej młodzi, obiecujący badacze krótko po doktoracie).

W trakcie dwóch dni obrad zaplanowano wygłoszenie 17 referatów przygotowanych przez 18 badaczy reprezentujących 12 instytucji naukowych z 8 miast z Polski, Litwy i Węgier. Wystąpienia podzielono na trzy bloki tematyczne.

Konferencję otworzyły: dyrektor Muzeum Regionalnego w Zwoleniu dr Katarzyna Madejska (jako gospodarz miejsca i przedstawiciel Komitetu Organizacyjnego) oraz prezes Lokalnej Grupy Działania „Dziedzictwo i Rozwój” w Zwoleniu mgr Iwona Sałek (jako przedstawiciel podmiotu finansującego wydarzenie), które powitały prelegentów i słuchaczy.

Pierwszy panel, zatytułowany „Śmierć w renesansie (w kręgu inspiracji poety)” prowadził prof. Waldemar Kowalski z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, a otwierający tę część obrad referat wygłosiła prof. Agnieszka Januszek-Sieradzka (KUL), która poruszyła problem przeżywania żałoby po śmierci dziecka w rodzinie Jagiellonów od czasów Władysława Jagiełły po Zygmunta Starego. Prof. Dainora Pociūtė z Uniwersytetu Wileńskiego swoje wystąpienie poświęciła postaci Niccolo Buccelli (późniejszego lekarza nadwornego Stefana Batorego) i jego procesowi przed wenecką inkwizycją, wskazując na potencjalne związki włoskiego medyka z Janem Kochanowskim podczas studiów w Padwie oraz późniejszej służby na dworze polskiego króla. Dr Joanna Brzegowy (IH PAN), autorka niedawnej monografii rodziny Czernych herbu Nowina, ukazała szeroki kontekst fraszki Nagrobek dwiema braciej: wychodząc od genealogii Adama i Mikołaja Czernych i faktycznych okoliczności śmierci tego co „na wojnie gardło dał” omówiła kształtowanie się legendy o heroicznej historii rodziny. Dr Péter Erdősi z Eőtvős Loránd University w Budapeszcie omówił chronologicznie i kulturowo bliskie polskiemu środowisku Jana Kochanowskiego ceremonie pogrzebowe książąt siedmiogrodzkich – protestancką Jana Zygmunta Zapolyi (1571) i katolicką Krzysztofa Batorego (1583) w kontekście politycznych przemian zachodzących w tym czasie w Siedmiogrodzie.

Prof. Przemysław Mrozowski, emerytowany wykładowca Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego oraz były dyrektor Zamku Królewskiego w Warszawie, w swoim wystąpieniu wskazał na artystyczną świadomość (i wrażliwość) Jana Kochanowskiego oraz wyrastające z tego elementy wspólne w twórczości poety i sztuce funeralnej epoki. Dr Olga Hajduk (IFiS PAN) i prof. Paweł Madejski (UMCS) wspólnie analizowali renesansowe nagrobki dziecięce z terenów Rzeczypospolitej w ich antycznym i europejskim (nowożytnym) kontekście. Z kolei dr Rafał Niedźwiadek (UMCS), opierając się na wynikach swoich najnowszych badań archeologicznych z terenu Lublina, wskazał na możliwości i trudności w identyfikacji szesnastowiecznych pochówków.

Drugi panel, zatytułowany „Jan Kochanowski o śmierci”, mający charakter filologiczny, a poświęcony spojrzeniu poety na kwestię śmierci i przemijania, prowadził prof. Dariusz Chemperek (UMCS). Pierwszy referat w tym bloku wygłosiła prof. Alina Nowicka-Jeżowa z Uniwersytetu Warszawskiego, która z niezwykłą erudycją ukazała retorykę poetycką utworów funeralnych Jana Kochanowskiego. Dr Francesco Cabras z Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie swój referat poświęcił rozważaniom nad koncepcją śmierci (sięgającą do antycznej filozofii) obecną w elegii żałobnej Jana Kochanowskiego dla Jana Amora Tarnowskiego. Z kolei prof. Radosław Rusnak (UW) wskazał na związki foriceniów 119 i 120 z Trenami i znaczenie obu utworów na interpretację cyklu poświęconego Urszulce.

            Po zamknięciu pierwszego dnia obrad, organizatorzy, chcąc przybliżyć uczestnikom konferencji fragment bogatego dziedzictwa kulturowego regionu, zaproponowali wpisującą się w kontekst konferencji wycieczkę szlakiem zachowanych w okolicy Zwolenia renesansowych epitafiów. Pierwszym jej punktem był zwoleński kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego. Po Nekropolii Kochanowskich oprowadzali dr Katarzyna Madejska z Muzeum Regionalnego w Zwoleniu oraz prof. Paweł Madejski z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, którzy pokazali gościom epitafium Jana Kochanowskiego, epitafia jego krewnych oraz kryptę pod kaplicą. Następnie wszyscy udali się do Janowca nad Wisłą, gdzie w kościele pw. św. Stanisława i św. Małgorzaty o epitafiach kasztelana lubelskiego Andrzeja Firleja i jego żony Barbary ze Szreńskich (oba dłuta Santi Gucciego) opowiadali prof. Marek Janicki (UW) oraz dr Olga Hajduk (IFiS PAN).

Drugi dzień konferencji (7 czerwca) rozpoczął się dla uczestników od wycieczki do Gródka i zwiedzania tamtejszego kościoła pw. św. Trójcy z drewnianym epitafium Andrzeja Kochanowskiego (zm. 1596). Cenny zabytek związany z rodziną poety omówił prof. Paweł Madejski (UMCS).

            Wznowienie obrad w Muzeum Regionalnym w Zwoleniu rozpoczęto od dokończenia drugiego panelu. Pierwszy tego dnia referat wygłosiła dr Agata Starownik (UW), która poprzez zestawienie Psałterza Dawidowego Jana Kochanowskiego z podstawą przekładu i wcześniejszymi polskimi przekładami Psalmów wskazała jak poeta postrzegał śmierć. Dr Magdalena Kuran z Uniwersytetu Łódzkiego analizując w swoim wystąpieniu Treny przez pryzmat prac psychologicznych Johna Bowlby’ego i Elisabeth Kübler-Ross pochyliła się nad przeżywaniem żałoby przez Jana Kochanowskiego po śmierci córki. Z kolei dr Wiesław Małecki z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu zaprezentował oryginalne spojrzenie na Szachy, eksponując ich tanatyczne konteksty.

Ostatni panel konferencji, zatytułowany „Kochanowski i śmierć – w dialogu epok”, poświęcony wpływom antyku na postrzeganie śmierci przez Jana Kochanowskiego oraz wpływowi Jana Kochanowskiego na stosunek kolejnych pokoleń twórców do kresu życia, prowadził prof. Marek Janicki (UW). Pierwsze wystąpienie w tym bloku miał ks. dr Mariusz Szmajdziński (KUL), który scharakteryzował postawy rodziców wobec śmierci córek w wybranych tragediach greckich okresu klasycznego. Dr Agata Łuka, także reprezentująca Katolicki Uniwersytet Lubelski, omówiła kontekst powstania i dokonała interpretacji ilustracji Zofii Stryjeńskiej do rocznicowego wydania Trenów Jana Kochanowskiego z 1930 r. Panel, i całą konferencją, zamknął referat prof. Kwiryny Ziemby, emerytowanego wykładowcy Uniwersytetu Gdańskiego, która przedstawiła motywy i konstrukty (w tym wywodzące się z antyku) za pomocą których Jan Kochanowski wypowiadał się o śmierci i wpływ poety na postrzeganie (i opisywanie) śmierci przez kolejne pokolenia polskich twórców.

Konferencja, w zgodnej ocenie prelegentów i słuchaczy, była udanym i cennym wydarzeniem naukowym. Pozytywne opinie uczestników powinny być zachętą do organizacji w Muzeum Regionalnym w Zwoleniu kolejnych konferencji poświęconych Janowi Kochanowskiemu (zwłaszcza w dobie zbliżających się rocznic 500-lecia urodzenia i 450-lecia śmierci poety), zwłaszcza że spotkanie było też doskonałą okazją do promocji Zwolenia i jego okolic. Do tego celu niewątpliwie przyczyniłaby się też szybka realizacja planów Muzeum Regionalnego w Zwoleniu opublikowania tomu pokonferencyjnego.