Szóstak koronny Zygmunta III Wazy z 1625 r.

Z naszą monetą, wybitą w początkach 1625 r., a więc dokładnie 400 lat temu, wiążą się dwie ciekawostki dotyczące historii skarbowości (i mennictwa) epoki Wazów:

I

Sześciogroszówka ze zbiorów Muzeum, jako wybita po 1623 r., charakteryzuje się znacznie obniżoną zawartością srebra względem wcześniejszych emisji. Ordynacją menniczą z 13 III 1623 r. postanowiono bowiem, że „szóstaki i trojaki mają trzymać łutów 7 i quintel 1, sztuka ma być na grzywnę mincarską potrójnych 100, a szóstaków 50” [1]. Jeszcze w połowie XVI w. z grzywny krakowskiej bito 37 szóstaków (próby 875), od 1580 r. – 41,3 (pr. 844), od 1604 r. – 45,2 (pr. 844), a po 1623 r. – 50 (pr. 453). Taka dewaluacja była próbą zaradzenia kryzysowi monetarnemu trapiącemu Rzeczpospolitą za panowania Zygmunta III Wazy, a spowodowanemu napływem monety niemieckiej masowo „psutej” w tamtejszych mennicach.

II

Zgodnie z ordynacją menniczą z 20 lipca 1599 r. na monetach bitych w Koronie miano umieszczać (prócz herbu królewskiego) herb „podskarbiego koronnego pro tempore będącego” [2]. Na naszym szóstaku widoczne jest jednak wciąż godło herbu Sas (nad półksiężycem zwróconym barkiem ku dołowi, między dwiema gwiazdami sześciopromiennymi, strzała skierowana grotem ku górze), jakim pieczętował się zmarły 30 maja 1624 r. podskarbi Mikołaj Daniłowicz. Późniejsze emisje monety z 1625 r. oznaczane były już Półkozicem (wizerunkiem oślej głowy na tarczy herbowej) Hermolausa Ligęzy [3], mianowanego kolejnym podskarbim 30 grudnia 1624 r. W drugiej połowie roku 1624 i początkach 1625 (do czasu realnego objęcia nadzoru nad mennicami przez Ligęzę) administratorem skarbu koronnego był jednak podstoli koronny Jan Mikołaj Daniłowicz „którego ojciec na miejscu swym Królowi Jego Mości na posługach zostawił” [4] i to jego herb widnieje na naszym egzemplarzu.

awers:
pole: popiersie Zygmunta III Wazy – prawy profil w koronie zamkniętej, w napierśniku i kryzie
legenda otokowa (oddzielona od pola i rantu monety obrzeżeniem sznurowym): SIGIS: III: D: G: [godło herbu Sas] · REX · POL · M: D: L:

rewers:
pole: pod koroną zamkniętą trzy tarcze herbowe przedstawiające herby Polski (Orzeł Biały) i Litwy (Pogoń) w ukłonie heraldycznym oraz herb dynastii Wazów (Snopek) pod nimi, centralnie. Między koroną a tarczami herbowymi nominał monety w rzymskim systemie zapisywania liczb (VI)
legenda otokowa (oddzielona od pola i rantu monety obrzeżeniem sznurowym): GROS · ARGE · (SE)X · REG · POL · 1625 ·

Literatura

A. Szelągowski, Pieniądz i przewrót cen w XVI i XVII wieku w Polsce, Lwów 1902.

S. Walewski, Trojaki koronne Zygmunta III od 1588 do 1624, Kraków 1884.

I. Zagórski, Monety dawnej Polski jakoteż prowincyj i miast do niej niegdy należących z trzech ostatnich wieków zebrane, uporządkowane i z przywiedzeniem źródeł historycznych opisane, Warszawa 1845.

K. Tyszkowski, Daniłowicz Mikołaj h. Sas (zm. 1624), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 4, 1938.

H. Kowalska, Ligęza Hermolaus z Bobrku h. Półkozic (zm. 1632), w: Polski Słownik Biograficzny, t. 17, 1972.

Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV – XVIII wieku. Spisy, oprac. K. Chłapowski, S. Ciara, Ł. Kądziela i in., Kórnik 1992.

A. Mikołajczyk, Obieg pieniężny w Polsce środkowej w wiekach od XVI do XVIII, „Acta Archaeologica Lodziensia”, nr 28, 1980.

T. Kałkowski, Tysiąc lat monety polskiej, Kraków 1981.

Z. Kiełb, Herby urzędników polskich i litewskich na monetach oraz liczmanach emitowanych w latach 1479-1707, Puławy 2015.

D. Pączkowski, Podstawy klasyfikacji szóstaków krakowskich Zygmunta III Wazy, [Warszawa] 2021 [https://kolekcjonerstwo.info/UserFiles/Prezentacje/Klasyfikacji_szostakow_krakowskich_Zygmunta_III_Wazy.pdf (dostęp: 16 XII 2024)]

D. Marzęta, Ród podskarbich – Daniłowicze herbu Sas, Część 2: Jan Mikołaj Daniłowicz – administrator skarbu koronnego i podskarbi wielki koronny, [b.m.] 2022
[http://blognumizmatyczny.pl/2022/01/21/rod-podskarbich-danilowicze-herbu-sas-czesc-2-jan-mikolaj-danilowicz-administrator-skarbu-koronnego-i-podskarbi-wielki-koronny/ (dostęp: 16 XII 2024)]