DAWNY UKŁAD ULIC

Opracował: dr M. Kozdrach

Lokalizacja

Całe miasto (w granicach z 1876 r.). Układ przestrzenny Zwolenia – z prostokątnym rynkiem i wychodzącą z niego siatką ulic – będący wynikiem piętnastowiecznej lokacji na prawie niemieckim i naturalnego rozwoju miasta w okresie staropolskim dotrwał w zasadzie bez większych zmian do II Wojny Światowej. Dopiero w wyniku scalania gruntów i regulacji miasta rozpoczętej w okresie niemieckiej okupacji, a prowadzonej do lat pięćdziesiątych XX w. zniesiono szereg ulic, wprowadzając w ich miejsce nowe. Rekonstrukcja przebiegu dawnych dróg możliwa jest dzięki porównaniu Planu siedzib i ogrodów posady Zwoleń (1876) i Planu miasta Zwoleń przed scaleniem (1940) z Plan des Umlegungsbereich (po 1940), Planem zagospodarowania przestrzennego miasta Zwoleń […] (1947) i zdjęciami lotniczymi z lat 1945 i 1947. Zestawienie źródeł pozwala zlokalizować następujące, zniesione ulice:
  • ul. Garncarska (Piłsudskiego, Słowackiego) – równoległa do ul. Kościelnej, biegnąca na północ od niej. Łączyła ul. Krzywą (ob. ul. Kard. Wyszyńskiego) od wikariatu (nieistniejącego) z ul. Radomską (ob. ul. Wojska Polskiego). Jej przedłużeniem była ul. Poprzeczna.
  • ul. Poprzeczna (Słowackiego, Szeroka) – przedłużenie ul. Garncarskiej (choć nie dokładnie w osi drogi), ulica łącząca ul. Radomską (ob. ul. Wojska Polskiego) z ul. Kowalską (nieistniejącą)
  • ul. Glinianki – graniczna droga dawnego Zwolenia, biegnąca od ul. Czyrskiej (dzisiejsze skrzyżowanie ul. 11 Listopada z ul. Kopernika) do ul. Krzywej (ob. ul. Kard. Wyszyńskiego)
  • ul. Kozienicka (Narutowicza) – ulica łącząca ul. Radomską (ob. Wojska Polskiego) z ul. Glinianki (dziś nieistniejącą), biegła na zachód od dzisiejszej ul. Doktora Perzyny (na odcinku od ob. ul. Wojska Polskiego do Bulwaru Spacerowego)
  • ul. Ogrodowa – przedłużenie ul. Krótkiej (ale nie w osi drogi) na południe, łączyła ul. Kowalską (nieistniejąca) z ul. Opłotki (nieistniejącą). Na wschód od niej biegnie dziś ul. Władysława Jagiełły
  • ul. Świętej Anny – uliczka odchodząca od ul. Bartodziejskiej (nieistniejącej) przy kapliczce św. Anny, biegnąca na południe; w przybliżeniu równoległa do dzisiejszej ul. Targowej (biegłaby na wschód od niej)
  • ul. Czyrska / Czerska – droga wylotowa z miasta, biegła od kapliczki św. Anny w kierunku północno-zachodnim, do ob. skrzyżowania ul. 11 Listopada z ul. Kopernika
  • ul. Bartodziejska – droga wylotowa z miasta, biegła od kapliczki św. Anny na południowy zachód
  • ul. Kowalska  (Kościuszki) – ulica łącząca ul. Krakowską (dawną i obecną) z nieistniejącą dziś ul. Bartodziejską przy kapliczce św. Anny. Na odcinku od ul. Krakowskiej do ul. Poprzecznej (nieistniejącej) biegła równoległa do Rynku, na południe od niego.
  • ul. Kroczowska (Łęczna) – droga wylotowa z miasta, była przedłużeniem ul. Krakowskiej (istniejącej także dziś) w kierunku południowo-zachodnim (prowadząc na południe od dzisiejszej Publicznej Szkoły Podstawowej im. Władysława Jagiełły)
  • ul. Bożnicza – niewielka uliczka odchodząca od południowej pierzei Rynku (bliżej jego zachodniego narożnika), w osi synagogi (zniszczonej w 1939 r.), łącząca Rynek z ul. Kowalską (nieistniejącą)
  • ul. Krótka – niewielka uliczka wychodząca z południowo-zachodniego narożnika Rynku i biegnąca na południe, łączyła Rynek z ul. Kowalską (nieistniejącą)
  • ul. Opłotki – biegnąca od figury św. Jana w kierunku północno-zachodnim do ul. Św. Anny (nieistniejącej). W przybliżeniu śladem dawnej ul. Opłotki poprowadzona została dzisiejsza ul. Św. Jana (do skrzyżowania z ob. ul. Władysława Jagiełły)
  • ul. Lubelska (Kochanowskiego) – zniesiony został jej południowy odcinek, skręcający na wschód do figury św. Jana. Pozostały odcinek dziś przemianowany na ul. 3 Maja.

  • ul. Łazowa (Dłazowa) – wąska polna dróżka odchodząca od ul. Kroczowskiej i biegnąca na południowy zachód, w przybliżeniu równoległa do Piątkowego Stoku

  • ul. Żmudka – wąska polna dróżka będąca przedłużeniem (choć nie w osi) ul. Ogrodowej, biegła od ul. Opłotki na południowy zachód i odbijała na zachód łącząc się z ul. Św. Anny

Kalendarium

1425 – lokacja miasta. Wytyczenie rynku i głównych ulic
1567 – pierwszy inwentarz miasta rejestrujący najdawniejsze nazwy ulic
1672 – wzmianka o istnieniu jednej brukowanej ulicy w mieście
1738 – inwentarz rejestrujący nazwy ulic Zwolenia
1787 – zły stan dróg Zwolenia (prawdopodobnie zasypany bruk)
1835 – wytyczenie nowego traktu Radom-Lublin prowadzącego przez Zwoleń (ul. Radomska główną osią miasta)
1842 – wybrukowanie rynku
1860 – informacja o brukowanej ul. Kościelnej
1925-1939 – wybrukowanie części ulic miejskich
po 1940-ok. 1950 – prace scaleniowe – Plan des umlegungsbereich (1940) i Plan zagospodarowania przestrzennego miasta Zwoleń (1947)

 

Zarys historii

Lokowany w 1425 r. na prawie niemieckim Zwoleń bez wątpienia otrzymał charakterystyczny dla tego typu ośrodków regularny układ przestrzenny z czworobocznym rynkiem i odchodzącymi od niego pod kątem prostym ulicami. Dostępne źródła nie pozwalają wprawdzie określić, czy na przestrzeni XV-XVI w. nie doszło do jakichś przekształceń urbanistycznych (choćby pod wpływem nawiedzających miasto pożarów), fakt że notowane w inwentarzach i lustracjach nazwy ulic – Kościelna, Krakowska, Bartodziejska, Radomska (1567), Różana, Lubelska, Kowalska, od św. Anny, Gościniec Kroczowski (1738) – funkcjonowały aż do połowy XX w. (a część istnieje do dziś) świadczy jednak o stabilnym, ewolucyjnym rozwoju miasta na przestrzeni wieków.
Rozwój dawnego Zwolenia gwarantować miało położenie na ważnym szlaku handlowym prowadzącym z Lublina do Wrocławia. Trakt ten był jednocześnie główną arterią miasta, zapewne tożsamą z odnotowaną przez Ulryka Werduma w 1672 r. „wielką brukowaną ulicą”. Jej przebieg znany jest z relacji dziewiętnastowiecznego burmistrza zwoleńskiego Franciszka Włoszczewskiego, który zniszczony bruk zasypany ziemią widział na ul. Radomskiej (ob. ul. Wojska Polskiego) i Kościelnej („znajdowały się dwie uliczki brukowane dawniej, lecz w późniejszych czasach, gdy się zdezelował bruk, ziemią i faszyną zasypano go i tak zasypany znajduje się w ulicy Radomskiej i Kościelnej”). Zmiana biegu traktu Radom-Lublin na odcinku przechodzącym przez Zwoleń była główną ingerencją w układ przestrzenny miasta w XIX w.
W 1834 r., w związku z pożarem Zwolenia, w Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego pojawiła się koncepcja uregulowania miejskich ulic i nadania im kształtu linii prostych. Realizacja tego planu okazała się niemożliwa wobec braku funduszy. Zmianę przebiegu głównego traktu wymusiła jednak budowa bitej drogi z Radomia do Puław. Po przebudowie z lat trzydziestych XIX w. biegła ona dzisiejszym szlakiem – ul. Radomską (ob. Wojska Polskiego) przez północną część Rynku i dalej na wschód. Niejako przy tej okazji wybrukowano też Rynek. Większe zmiany urbanistyczne zaszły jednak dopiero w XX w. Planowane od chwili odzyskania przez Zwoleń praw miejskich w 1925 r. prace scaleniowe podjęte w czasie II Wojny Światowej za zgodą władz okupacyjnych obejmowały też regulację ulic. Przygotowany ok. 1940 r. Plan des umlegungsbereich od roku 1942 wprowadzano w południowo-zachodniej części miasta, wyludnionej po likwidacji getta. Jak widać na zdjęciu lotniczym z 1945 r. do końca okupacji wytyczono istniejące dziś ulice: Św. Jana, Św. Anny i Żeromskiego, Tadeusza Kościuszki, Al. Pokoju, Targową, a ul. Władysława Jagiełły puszczono dzisiejszym śladem zmieniając kształt zachodniej pierzei Rynku.
Zdjęcie lotnicze z 1947 r. nie wskazuje by w pierwszych latach po Wojnie zaszły jakieś zmiany w przebiegu ulic w innych częściach miasta. W toku odbudowy miasta dokonano jednak regulacji ich przebiegu na zachodzie (Bartodziejska i Czyrska), północnym zachodzie (Glinianki i Kozienicka) oraz południowym wschodzie (Kroczowska). Ślady ul. Czyrskiej i Bartodziejskiej były jeszcze dobrze czytelne w końcu lat pięćdziesiątych.

Źródła

  1. Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna, Lustracje dz. XVIII, sygn. 30, s. 79-91; Archiwum Państwowe w Radomiu, Zarząd Rolnictwa i Dóbr Państwowych Guberni Radomskiej, Kieleckiej, Lubelskiej, Siedleckiej – Sukcesje. Departament radomski, sygn. 227, s. 88-93; tamże, Rząd Gubernialny Radomski, sygn. 2972, s. 9; tamże, sygn. 2973, s. 306-307; tamże, sygn. 2974, s. 268, 287; Muzeum Regionalne w Zwoleniu, inw. MRZ/H/227
  2. Ulryk Werdum 1670-1672, w: Cudzoziemcy w Polsce, oprac. X. Liske, Lwów 1876, s. 108.
  3. K. Myśliński, Zwoleń w średniowieczu. Geneza miasta na tle przeobrażeń Puszczy Radomskiej, w: Zwoleń. Dzieje miasta i ziemi, red. K. Myśliński, Lublin 1976. s. 43;
  4. R. Szczygieł, Dzieje miasta od połowy XVI do końca XVIII w., w: tamże, s. 69-70; S. Wiśniewski, Drugie narodziny miasta. Zwoleń w okresie międzywojennym, w: tamże, s. 205;
  5. M. Chołuj, Zwoleń w 30-leciu Polski Ludowej, w: Zwoleń. Dzieje miasta i ziemi, red. K. Myśliński, Lublin 1976, s. 288;
  6. Ważniejsze drogi woj. sandomierskiego w XVI w., oprac. H. Rutkowski, w: Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, cz. 1: Mapy. Plany, red. W. Pałucki, Warszawa 1993 (Atlas Historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, t. 2);
  7. H. Rutkowski, Drogi, w: Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, cz. 2: Komentarz. Indeksy, red. W. Pałucki, Warszawa 1993 (Atlas Historyczny Polski. Mapy szczegółowe XVI wieku, t. 2, s. 127;
  8. P. Chołuj, Zwoleń i okolice na dawnych planach i mapach, Zwoleń 2021, s. 58, 64-66, 75-79, 93-99; G. Brzuzek, W granicach miasta, „Trzęsiworek”, 2020, nr 20

Zdjęcia

  1. Facebook
  2. Facebook
  3. Facebook
  4. Fotopolska
Plan sytuacyjny miasta Zwolenia do projektu zabrukowania ulic z rozmiaru zrysowany w Zwoleniu w dniu 27 września 1820 r. Geometra: Ebertowski, skala 1:60 prętów miary polskiej, AGAD, Kartografika z innych oddziałów AGAD, sygn. 37.
Plan sytuacyjny miasta Zwolenia do projektu zabrukowania ulic z rozmiaru zrysowany w Zwoleniu w dniu 27 września 1820 r. Geometra: Ebertowski, skala 1:60 prętów miary polskiej, AGAD, Kartografika z innych oddziałów AGAD, sygn. 37.