DREWNIANA ZABUDOWA ZWOLENIA

Aż do początków XX w. przeszło 90 % stojących w Zwoleniu budynków wykonanych było z drewna.

1425 – lokacja miasta

ok. 1480 – drewniany kościół w Zwoleniu odnotowany w Liber beneficiorum Jana Długosza

1546 – pożar miasta

1558 – pożar miasta (Zwoleń doszczętnie spalony)

1570 – kościół w trakcie odbudowy: murowane prezbiterium z prowizoryczną drewnianą nawą

1595 – potwierdzenie istnienia pierwszego murowanego budynku w mieście – kościoła parafialnego

1615 – pożar miasta (spalony m.in. ratusz)

1656 – pożar miasta

1659 – pożar miasta

1661 – odnotowanie w lustracji 125 domów i 38 pustych placów

1754 – pożar miasta (kościół parafialny i okoliczne domy)

1800 – pożar miasta (spaliło się 105 domów, ratusz i kościół św. Anny)

1820 – istnienie w mieście 12 domów murowanych (i murowanej synagogi) oraz 206 drewnianych

1823 – odnotowanie 29 pustych placów po nieodbudowanych domach

1834 – pożar miasta (Zwoleń doszczętnie spalony)

1835 – budowa murowanej synagogi

1860 – istnienie w mieście 20 budynków murowanych (w tym 2 piętrowych) i 317 drewnianych

1874 – pożar miasta

1880 – istnienie w mieście 24 budynków murowanych i 291 drewnianych

1895 – istnienie w mieście 34 budynków murowanych i 448 drewnianych

1901 – pożar miasta (spłonęło 5 domów)

1907 – istnienie w mieście 40 budynków murowanych i 505 drewnianych

1907 – pożar miasta (Zwoleń doszczętnie spalony)

ok. 1925 – szacunki o istnieniu w mieście 250 domów murowanych i 550 drewnianych

192. – włączenie do miasta sąsiednich wiejskich gmin z drewnianą zabudową

1939 – bombardowanie Zwolenia w czasie kampanii wrześniowej i pożar miasta

1945 – walki o Zwoleń i pożar miasta

Wobec bliskości lasów, będących źródłem łatwo dostępnego budulca, lokowany w XV w. Zwoleń został w całości wzniesiony z drewna (nie wyłączając kościoła, co odnotował Jan Długosz w Liber beneficiorum). Pomimo trawiących miasto w kolejnych stuleciach pożarów (w XVI w. – 2 razy, w XVII w. – 3 razy, w XVIII w. – 2 razy), aż do końca XVIII w. niewiele się w tej kwestii zmieniło. Jako miasteczko drewniane odnotowali Zwoleń Ulryk Werdum (1672) i ks. Franciszek Siarczyński (ok. 1785), a jedynym murowanym obiektem w tym czasie był kościół parafialny, odbudowany z cegły po tym jak uległ spaleniu w drugiej połowie XVI w. (możliwe, że w XVIII w. w murowana była synagoga, a przez jakiś czas także ratusz).

Dopiero po wielkim pożarze Zwolenia z 1800 r., w którym zniszczeniu uległ m.in. ratusz i kościół św. Anny (nigdy nie odbudowane), w mieście pojawiły się pierwsze „kamienice”. Z odnotowanej w 1820 r. liczby 12 murowanych domów wszystkie – jak wskazuje Plan sytuacyjny do projektu zabrukowania ulic I. Ebertowskiego – stały w rynku i należały do Żydów (na południu miasta stała też już wtedy murowana synagoga). Pomimo optymizmu Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji („miasto Zwoleń jest jednym z porządniejszych i posiada już 12 domów murowanych, co jest dowodem, że tam na materiałach do murowania niezbywa”) większości mieszczan nie było stać na dom z cegieł, a wobec zakazu budowania z drewna część z nich decydowała się na sprzedaż posiadanych placów.

Presja władz centralnych nie wpłynęła na modernizację zabudowy miasta. Po kolejnym niszczycielskim pożarze (1834) o pozwolenie na odbudowę domów murowanych znów wystąpili wyłącznie najbogatsi Żydzi. Większość mieszkańców Zwolenia stawiała się z drewna. W latach sześćdziesiątych XIX w. odnotowano zaledwie 20 budynków murowanych wobec 325 drewnianych. Kontrola stanu zabudowy przeprowadzona przez budowniczego powiatowego wykazała przy tym, że budowy prowadzone były często bez planów i bez pozwoleń.

W takim kształcie pozbawiony w 1869 r. praw miejskich Zwoleń dotrwał do XX w. Jeszcze w 1907 r. przeszło 90 % jego zabudowy było drewniane (505:40). Zapewne część domów spalonych w wielkim pożarze z tego roku odbudowano jako murowane, niemniej podawana przez władze osady w latach dwudziestych – w dobie starań o odzyskanie praw miejskich – liczba 250 domów z kamienia (na 800 ogółem) wydaje się przeszacowana. W międzywojniu oblicze miasta stopniowo odmieniały murowane budynki użyteczności publicznej (Szkoła Rolnicza, remiza strażacka) oraz pojawiające się, zwłaszcza w centrum, nowe domy murowane. Z drugiej strony jednak, w 1925 r. w granice Zwolenia włączono sąsiednie gminy z typowo wiejską, drewnianą zabudową, a nowy magistrat nie do końca kontrolował rozwój urbanistyczny odrodzonego miasta – wciąż budowano bez planów i zezwoleń.

Znany od pokoleń obraz drewnianego miasteczka zmiotła zawierucha II Wojny Światowej, a ostatecznie zatarła powojenna odbudowa. W czasie bombardowania Zwolenia z 1939 r. i walk o miasto w 1945 r. zniszczeniu uległo 512 domów i szereg obiektów użyteczności publicznej. Po 1945 r., w realiach gospodarki centralnie sterowanej, odbudowę prowadzono już z trwałych materiałów. Wiele drewnianych budynków, które przetrwały lata czterdzieste, z czasem także ustąpiło kolejnym inwestycjom (bloki mieszkalne, gmachy użyteczności publicznej). Relikty dawnej zabudowy wciąż są jednak widoczne w krajobrazie miasta (Stanisław Musielewicz skatalogował w latach 2006-2011 aż 241 drewnianych domów na terenie Zwolenia), choć z roku na rok ich liczba ubywa.