DWÓR STAROŚCIŃSKI

Dostępne źródła nie pozwalają na wskazanie gdzie dokładnie stały dwory kolejnych starostów zwoleńskich, istniejące w okolicy miasta na przestrzeni XVII-XVIII w. W świetle zapisów lustracji z 1615 r. („Który dwór jest ogrodzony wkoło dylami. Wrót na biegunach troje: od pola, przedmieścia i miasta”) i inwentarza z 1738 r. („Do tego dworu wjazd z miasta wrota mając […] Drugie wrota na gościńcu warszawskim”) był to jednak teren na północ od ówczesnych granic miasta, między Pragą a gruntami rolnymi folwarku zwoleńskiego, przy drodze prowadzącej do stolicy.

Mapa realności do miasta narodowego Zwoleń należących (1825) oraz przeszło wiek późniejsze zdjęcie lotnicze (1945) dowodzą, że we wskazanej lokalizacji zabudowania dworskie istniały także w XIX-XX w. Na podstawie obu źródeł można uściślić, że – przynajmniej od lat dwudziestych XIX w. – dwór stał w miejscu dzisiejszego rozwidlenia ulic Doktora Perzyny i Kardynała Wyszyńskiego.

1571 – wydzielenie tenuty Zwoleń ze starostwa radomskiego i nadanie jej podkomorzemu lubelskiemu Janowi Boguszowi w dożywocie

1591 – ustąpienie przez J. Bogusza starostwa zwoleńskiego synowi Bernardowi Boguszowi

1603 – nadanie po śmierci B. Bogusza starostwa zwoleńskiego Krzysztofowi Boguszowi

1607 – wspólne dożywocie dla K. i Anny z Bobrku Boguszowej

1615 – pierwszy znany opis dworu spisany podczas lustracji starostwa

1617 – nadanie po śmierci Anny Boguszowej starostwa zwoleńskiego Mikołajowi Oleśnickiemu

1618 – ustąpienie przez M. Oleśnickiego starostwa zwoleńskiego Janowi Karolowi Tarle, późniejszemu kasztelanowi wiślickiemu

ok. 1643 - przejęcie starostwa przez Stanisława Witowskiego kasztelana sandomierskiego

ok. 1660 – budowa nowego dworu po zniszczeniach doby „potopu”

1666 – ustąpienie przez S. Witowskiego starostwa zwoleńskiego Marcinowi Nieborowskiemu sędziemu grodzkiemu rawskiemu

ok. 1673 – przejęcie starostwa zwoleńskiego przez Jana Rzepeckiego

1676 – ustąpienie przez owdowiałą Annę z Kozickich Rzepecką starostwa zwoleńskiego Stefanowi, wojewodzie mołdawskiemu

1693 – posiadanie starostwa przez Jakuba Chalepińskiego

1705 – nadanie opróżnionego po śmierci J. Chalepińskiego starostwa zwoleńskiego Stanisławowi Chomentowskiemu staroście radomskiemu (późniejszemu hetmanowi)

1732 - dożywocie na starostwie zwoleńskim dla owdowiałej Doroty z Tarłów Chomentowskiej i jej drugiego męża Adama Tarły, późniejszego wojewody lubelskiego

ok. 1738 – budowa nowego dworu

1745 – ustąpienie przez owdowiałą D. Tarłową starostwa zwoleńskiego Józefowi Potkańskiemu

1765 – odnotowanie w lustracji „starego” dworu

1767 – przejęcie starostwa przez Kanutego Dłuskiego

przed 1789 – budowa nowego dworu

1802 – śmierć ostatniego przedrozbiorowego starosty zwoleńskiego K. Dłuskiego

1811 – dzierżawa starostwa zwoleńskiego przez Turskiego

1812 – zły stan dworu odnotowany w lustracji

1816 – dzierżawa starostwa zwoleńskiego przez Ludwika Lemańskiego

1833 – nabycie dóbr Zwoleń przez Ludwika Lemańskiego

1838 – oddzielenie od dóbr młyna Paluch, który nabył Teodor Mirecki

1851 – sprzedaż przez L. Lemańskiego dóbr Zwoleń synowi Kazimierzowi Lemańskiemu

1864 – uwłaszczenie chłopów w Królestwie Polskim

1864 – nabycie dóbr od L. Lemańskiego przez Józefa Morzkowskiego

1867 – nabycie od J. Morzkowskiego części dóbr zw. Starostwo Zwoleńskie przez Jankiela i Judkę Goldmanów

1873 – śmierć J. Morzkowskiego i parcelacja pozostałej części dawnych dóbr Zwoleń (tzw. Wójtostwa) odziedziczonej przez 5 nieletnich dzieci zmarłego

1873 – nabycie od J. i J. Goldmanów dóbr Starostwo Zwoleńskie przez Juliana Matulewicza

po 1873 – budowa nowego murowanego dworu

1881 – wydzielenie z dóbr Łysochy i Julianowa

1890 – odziedziczenie majątku po zmarłym J. Matulewiczu przez jego córkę Marię z Matulewiczów Stefanowiczową

1891 – odkupienie dóbr przez Emilię Matulewicz, drugą córkę J. Matulewicza

1899 – wydzielenie z dóbr Pragi, nabytej przez Joska Goldfarba

1912 – sprzedaż przez E. Matulewiczównę Starostwa Zwoleńskiego Walentemu Michalskiemu (szwagrowi)

1913 – odkupienie od W. Michalskiego Starostwa Zwoleńskiego przez szwagra Stanisława Matulewicza (s. Juliana)

1913 – częściowa parcelacja gruntów

1918 – odziedziczenie po bezdzietnej śmierci S. Matulewicza (1917) majątku przez wdowę oraz siostry i siostrzeńców zmarłego (8 spadkobierców)

1919 – skupienie 3/4 części majątku od spadkobierców S. Matulewicza przez jego siostrę Wincentę Zofię z Matulewiczów Jagminową (zm. 1920)

1920 – odziedziczenie majątku po W.Z. Jagminowej przez jej córkę Marię Antoninę Jagmin

1920-1922 – odkupienie 1/8 części majątku od sukcesorów S. Matulewicza przez Mariana Jagmina

1923 – nabycie 1/8 części majątku od sukcesorów S. Matulewicza przez Ludwika Czaplińskiego z Sycyny

1923 – utworzenie z resztówki dóbr Starostwo Zwoleńskie „Przedsiębiorstwa Przemysłowo-Rolniczego M. Jagmin i Spółka” Sp. z o.o.

1931-1934 – wyprzedaż kolejnych działek przez Spółkę

ok. 1945 – zniszczenie dworu

Do czasu wydzielenia tenuty Zwoleń ze starostwa radomskiego (1571) pod miastem istniał jedynie folwark. Drewniany dwór na jego gruntach wzniósł zapewne już Jan Bogusz, choć pierwsza wzmianka o obiekcie pochodzi dopiero z 1615 r. W 1629 r. lustratorzy odnotowali pogarszający się stan budynku, którego dach wymagał pilnej naprawy, a część okien wprawienia szyb. Ostatecznie dwór Boguszów „cale spustoszał” w dobie najazdu szwedzkiego (1655-1660).

Nowy dwór w latach sześćdziesiątych XVII w. wystawił Stanisław Witowski. Nie wiadomo, czy budynek ten przetrwał działania zbrojne III wojny północnej, był jednak odbudowywane jeszcze kilkakrotnie (m.in. ok. 1738 r. i po 1767 r.), choć aż do czasu Kanutego Dłuskiego kolejni starostowie, wywodzący się z rodzin magnackich, raczej w nim nie rezydowali (w pierwszej połowie XVIII w. mieli dodatkowo do dyspozycji obszerny pałac w Tczowie), a zapewne w ogóle rzadko pojawiali się w okolicach Zwolenia.

Po upadku Rzeczypospolitej dobra zwoleńskie pozostały własnością państwową (najpierw rządu Austriackiego, następnie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego) i – po śmierci ostatniego przedrozbiorowego starosty (1802) – były puszczane kolejnym dzierżawcom. Miejscowy dwór, wzniesiony jeszcze przez Kanutego Dłuskiego, znów popadł jednak w ruinę, jak świadczy jego lustracja z 1812 r. („w stanie złym, podwaliny i ściany miejscami popróchniałe, dach zły, do ten ku jednej stronie w ziemię wklęśnięty, nowego przestawienia potrzebuje”). Nową rezydencję wystawił zapewne Ludwik Lemański, od 1816 r. dzierżawca starostwa, a od 1833 r. jego dziedzic.

Po wykupieniu dóbr Zwoleń na własność (1833) rozpoczął się proces stopniowego ich rozpadu. Już w 1838 r. sprzedany został młyn Paluch. Po uwłaszczeniu chłopów w Królestwie Polskim (1864) proces przyspieszył. W latach sześćdziesiątych, po przejściu własności od Lemańskich do Józefa Morzkowskiego doszło do wydzielenia dawnego folwarku zwoleńskiego z dworem, i jego zbycia (z Pragą i 2 młynami) – pod nazwą Starostwa Zwoleńskiego – w żydowskie ręce.

W 1873 r. dobra Starostwo Zwoleńskie nabył Julian Matulewicz, który postawił nowy (po raz pierwszy murowany) dwór. Rodzina aż do II Wojny Światowej pozostała właścicielami majątku, jego areał cały czas jednak topniał. Po bezdzietnej śmierci Stanisława Matulewicza (1917) jego siostra Wincenta Jagmin (zm. 1920) skupiła większość spadku w swoich rękach, resztówka, którą po 1920 r. zarządzał (jako częściowy posiadacz i pełnomocnik córki) owdowiały Marian Jagmin obejmowała już jednak mniej niż 50 ha ziemi (po 1925 r. w granicach miejskich Zwolenia jedynym majątkiem ziemskim obejmującym powyżej 50 ha była Łysocha należąca do Samsonowiczów – 169 ha).

W 1923 r. majątek został wniesiony do powołanego z ziemianami powiatu kozienickiego (Ludwik Czapliński z Sycyny, Tadeusz Czapliński z Janowic, Tadeusz Węglińśki z Brześc, Tadeusz Kaluschay, Jan Pieniążek z Łagowa) „Przedsiębiorstwa Przemysłowo-Rolniczeego M. Jagmin i Spółka” Sp. z o.o. Ostatecznie i te ziemie zostały rozparcelowane w latach trzydziestych.

Sam dwór, jak świadczą zdjęcia lotnicze, został zniszczony między 1945 r. a 1947 r.

W świetle dostępnych lustracji najstarsza znana rezydencja zwoleńskich starostów była drewnianym budynkiem z gankiem i 12 oknami. Jej wnętrza obejmowały sień, 4 przechodnie pokoje (w tym wielką izbą stołową z kredensem i izbę z alkierzem) oraz spiżarnię. Osobny dom gospodarski (oficyna) miała podobnie 4 pomieszczenia. Wszystkie wnętrza, w obu budynkach, wyposażone były w piece i kominki.

Nowy dwór, wzniesiony w czasach starosty Stanisława Witowskiego, był także drewniany i kryty gontem. Miał izbę z 3 oknami, piecem i kominkiem, alkierz, pokoik i spiżarnię.

Kolejna siedziba starościńska, z lat trzydziestych XVIII w., była skromna, jako że główną rezydencją starosty był wówczas drewniany pałac w Tczowie. Pod Zwoleniem rezydował jedynie administrator, który miał do dyspozycji drewniany budynek o zaledwie 2 izbach – jednej czeladnej (dla służby), drugiej, z alkierzem, dla „podstarościego” (administratora).

Dwór wystawiony po 1767 r. przez Kanutego Dłuskiego był drewniany (jak wszystkie poprzednie) i trynkowany, kryty gontowym dachem. Miał 4 pokoje, garderobkę i kredens, dodatkowo w oficynie pokój z alkierzem oraz izbę ze spiżarnią i sień, a w tyle dziedzińca kuchnię z izbą i alkierzem. W 1812 r. było w nim 12 okien z okiennicami, a w pokojach 4 kominki kopiaste, 2 szafiaste i 1 piec kaflowy.

Dwór Matulewiczów (3 ćw. XIX w.), znany z kilku zachowanych przedwojennych fotografii, był obiektem murowanym, wzniesionym na planie prostokąta, najprawdopodobniej siedmioosiowym, z usytuowanym asymetrycznie (bliżej wschodniej elewacji) arkadowym gankiem od frontu, kryty dachem naczółkowym z gontowym pokryciem.

Na zachód od dworu stała drewniana oficyna z podcieniami od strony dworu, kryta dachem naczółkowym pod gontem.