KAPLICZKI

Najstarszym źródłem potwierdzającym istnienie w Zwoleniu kapliczek i krzyży przydrożnych, a jednocześnie pozwalającym określić ich liczbę i przybliżoną lokalizację, jest mapa Galicji Zachodniej opracowana pod kierunkiem Antona bar. Mayera von Heldensfelda w początkach XIX w. Spośród trzech oznaczonych na ujętym w niej planie miasta obiektów bez problemu rozpoznać można miejsce, w którym i dziś stoi figura św. Jana (ob. ul. Św. Jana 23), co jednocześnie potwierdza tezę o osiemnastowiecznej metryce pierwotnej statui. Pozostałe dwa punkty są trudniejsze do identyfikacji – pierwszy przy dawnej ul. Radomskiej (ob. Wojska Polskiego), na wschód od nieistniejącej dziś ul. Czyrskiej, drugi w gruntach folwarku zwoleńskiego, przypuszczalnie w okolicach skrzyżowania nieistniejących dziś ulic Glinianki i Kozienickiej.

Na Planie siedzib i ogrodów posady Zwoleń z 1876 r. także oznaczona została figura św. Jana (podpisana: „Św. Jan”), w lokalizacji odpowiadającej dzisiejszej (na szerokim placu, gdzie krzyżowały się ówczesne ul. Lubelska z ul. Opłotki). Dwóch obiektów znanych z mapy Heldensfelda nie odnotowano. Na drogach wylotowych z miasta zaznaczono jednak nowe krzyże, zapewne pełniące rolę rogatek – jeden przy ul. Kroczowskiej (na południe od dzisiejszej Szkoły Podstawowej im. Władysława Jagiełły, przy ul. Mickiewicz, na wysokości ul. Miłej), dwa kolejne na placu gdzie krzyżowały się ul. Czyrska z ul. Glinianki (okolice skrzyżowania dzisiejszych ul. Kopernika z ul. 11 Listopada). Żaden z nich nie dotrwał do naszych czasów, choć w miejscu tych ostatnich stoi dziś krzyż i tablica upamiętniające ofiary II Wojny Światowej.

Krzyże dziewiętnasto- i dwudziestowieczne, które w ostatnich kilkudziesięciu latach zostały zastąpione nowymi lub zamienione na kapliczki położone są przy ul. Perzyny oraz skrzyżowaniu ul. Słowackiego z ul. Chopina.

2 poł. XVIII w. – wystawienie figury św. Jana Nepomucena

1801-1804 – 3 kapliczki (figury) i krzyże przydrożne przedstawione na mapie Heldensfelda

poł. XIX w. – wystawienie kapliczki św. Jana Chrzciciela w miejscu uszkodzonej figury św. Jana Nepomucena

1876 – kapliczka św. Jana i 3 krzyże przedstawione na Planie siedzib i ogrodów posady Zwoleń

XIX w. – krzyż przy ścieżce do stawu Żmudka

1925 wzniesienie z inicjatywy Hipolita Zagrodzkiego (1849-1938) figury Matki Bożej Królowej Polski przy skrzyżowaniu ob. ul. Chopina z Al. Jana Pawła II

1933 – wzniesienie nowej, kamiennej figury św. Jana Chrzciciela

1942 lub 1945 – ufundowanie przez Ludwika Grzybowskiego kapliczki z figurą Jezusa przy ul. Targowej / mjr. Hubala

ok. 1945 – wzniesienie drewnianego krzyża upamiętniającego ofiary II Wojny Światowej przy ul. Kopernika

1957 – wzniesienie betonowej figury z krzyżem w miejscu drewnianego krzyża przy ul. Słowackiego

ok. 1990 – wzniesienie nowego drewnianego krzyża w miejscu zniszczonego krzyża przy ul. Perzyny

1994 – wzniesienie murowanej kapliczki z figurą Jezusa w miejscu zniszczonego drewnianego krzyża przy ul. Perzyny

2003 – wzniesienie nowego drewnianego krzyża i pamiątkowej tablicy w miejscu krzyża przy ul. Kopernika

2004 – remont kapliczki z piaskowca w miejscu zniszczonej figury przy ul. Słowackiego

2013 - konserwacja figury św. Jana Chrzciciela; odnalezienie nimbu i aktu erekcyjnego

Dzieje najstarszych zwoleńskich kapliczek i krzyży przydrożnych, przedstawionych na mapie Heldensfelda (1801-1804) i Planie siedzib i ogrodów posady Zwoleń (1876), nie są znane. Wyjątkiem jest figura św. Jana, wzniesiona – jak świadczy odnaleziony przy renowacji monumentu w 2013 r. żelazny nimb z pięciu gwiazd – ku czci św. Jana Nepomucena, a więc zapewne w drugiej połowie XVIII w., na fali jego rosnącej po kanonizacji w 1729 r. popularności (istniejąca do dziś radomska figura tego świętego ufundowana została w 1752 r.). Kult świętego, mającego zapewne chronić pobliską przeprawę na Piątkowym Stoku, nie przyjął się w mieście, kamienna statua wrosła jednak w społeczną świadomość jako istotny element krajobrazu i punkt orientacyjny (szerokie skrzyżowanie ulic w pobliżu figury było przez pewien czas miejscem targów końskich), toteż po uszkodzeniu pomnika wystawiono w jego miejscu nową kapliczkę, ale poświęconą już Janowi Chrzcicielowi. Nowy obiekt dotrwał do lat trzydziestych, kiedy zastąpił go istniejący obecnie monument (1933).

Wzmiankowane drewniane krzyże były w większości fundacjami prywatnymi, których motywy i czas powstania uległy zatarciu. Bliżej znane są ich losy powojenne.

Krzyż przy skrzyżowaniu ul. Kopernika z ul. 11 Listopada, wzniesiony po II Wojnie Światowej (nie wiadomo czy ze świadomością, że w tym mniej więcej miejscu stały w 1876 r. krzyże wskazujące granice miasta) dla upamiętnienia mieszkańców Zwolenia – ofiar niemieckiego terroru z lat 1939-1945, został w 2003 r. zastąpiony nowym.

Nieistniejący już krzyż z XIX w., stojący w latach pięćdziesiątych XX w. w pobliżu skrzyżowania ul. Glinianej z ul. Kozienicką (dziś ul. Perzyny przy Bulwarze Spacerowym), dotrwał do lat osiemdziesiątych XX w. Naprzeciwko jego pierwotnej lokalizacji (ul. Perzyny 18) wystawiono w 1994 r. kapliczkę z figurą Jezusa.

Inny niezachowany drewniany krzyż, ze skrzyżowania ul. Słowackiego z ul. Chopina, już w 1957 r. został zastąpiony betonowym. W 2004 r. zniszczony w wypadku drogowym monument zastąpiła z kolei kamienna kapliczka z krzyżem i wizerunkiem Maryi.

Pierwotna figura św. Jana Nepomucena, i cokół na którym stała, były zapewne wykonane z kamienia. W ogólnym ujęciu rzeźba musiała odpowiadać konwencjonalnym wyobrażeniom świętego (postać w stroju kapłańskim z krucyfiksem w rękach, ze wspominanym gwieździstym nimbem wokół głowy), o jej walorach artystycznych ani warsztacie jednak brak informacji.

Wystawiona w miejsce obalonej statui kapliczka z połowy XIX w., wzniesiona rzekomo na pięciometrowym drewnianym słupie, miała formę przeszklonego czworoboku, wewnątrz którego umieszczono figurkę św. Jana Chrzciciela. Na planie z 1876 r. kapliczkę przedstawiono jako stosunkowo obszerny obiekt na planie kwadratu, możliwe więc że stała pośrodku skwerku, oddzielonego ogrodzeniem od otaczających ją dróg. Pozostałe obiekty były prostymi drewnianymi krzyżami.