KIRKUT

Opracował: dr M. Kozdrach

Materiał w języku migowym

Lokalizacja

Teren dawnego cmentarza żydowskiego, zniszczonego w czasie II Wojny Światowej i okresie PRL, to dziś obejmująca nieco ponad 2 ha powierzchni niezabudowana działka porośnięta zaniedbaną zielenią (ul. Fryderyka Chopina 36). Kirkut w tym miejscu oznaczony jest już na Planie siedzib i ogrodów posady Zwoleń z 1876 r. (jako „Cmentarz Starozakonnych”) oraz na tzw. mapie kwatermistrzostwa (Topograficzna Karta Królestwa Polskiego) wydanej w 1843 r., ale odzwierciedlającej dane z lat trzydziestych XIX w. (jako „Żyd[owskie] Mog[iły]”). Położenie i sposób skomunikowania z siecią drożną dziewiętnastowiecznego Zwolenia (widoczna jeszcze na zdjęciach lotniczych z lat czterdziestych XX w. droga odchodząca od dzisiejszej ul. Słowackiego pod kątem ok. 20o w kierunku wschodnim) pozwala go identyfikować także na mapie Antona bar. Mayera von Heldensfelda z początków XIX w., a tym samym przesunąć metrykę nekropolii co najmniej na drugą połowę XVIII w. Z uwagi na silnie zakorzenioną w tradycji judaizmu nienaruszalność pochówków nie można wykluczyć, że jest to pierwszy (jedyny) cmentarz zwoleńskiej gminy żydowskiej, istniejący od końca XVI w.

Kalendarium

1532 – pierwsza wzmianka o Żydach mieszkających w Zwoleniu

1578 – przywilej króla Stefana Batorego zezwalający Żydom osiedlać się w Zwoleniu

1591 – przywilej króla Zygmunta III Wazy zezwalający Żydom na posiadanie synagogi

1629 – pierwsza wzmianka o istnieniu w mieście kirkutu

1831 – zniszczenie kirkutu przez wojska rosyjskie gen. Friedricha von Rüdigera

1939-1945 – zniszczenie kirkutu przez niemieckie władze okupacyjne

1964 – utworzenie parku miejskiego w miejscu kirkutu

Zarys historii

Kirkut w Zwoleniu powstał zapewne w końcu XVI w. (być może istniał jeszcze przed nadaniem miejscowym Żydom przywileju usus synagogae przez króla Zygmunta III Wazę w 1591 r.), choć pierwsza wzmianka źródłowa bezpośrednio potwierdzająca jego istnienie pochodzi dopiero z 1629 r. Nie ma pewności gdzie był położony, należy jednak przypuszczać, że wyznawcy judaizmu otrzymali teren, z którego korzystali aż do XX w. – w gruntach Pragi, na północny-wschód od granic miasta, od których oddzielony był korytem Lucimi (ob. Zwolenki).

Cmentarz służył przy tym nie tylko Żydom ze Zwolenia, ale całej gminie, do której w końcu XVIII w. należeli starozakonni z przeszło 80 miejscowości staropolskiego powiatu radomskiego (w tym miasteczek: Ciepielowa, Jedlińska, Kazanowa i Odechowa). W świetle zwoleńskich akt stanu cywilnego w pierwszej połowie XIX w. grzebano tu średnio 30-35 osób rocznie. Wiek później było to już ok. 60 pochówków.

Dzieje nekropolii nie były wolne od dramatycznych wydarzeń. W 1831 r. została ona zdemolowana przez wojska rosyjskie gen. Friedricha von Rüdigera ścigające w okolicy Zwolenia odziały powstańcze gen. Wincentego Szeptyckiego i gen. Samuela Różyckiego. Carscy żołnierze połamali i spalili drewniany parkan, dom przedpogrzebowy i ohel oraz zniszczyli 110 macew.

Kres istnienia kirkutu przyniosła jednak tragedia II Wojny Światowej. Cmentarz, na którym w pierwszych latach okupacji grzebano ofiary niemieckich zbrodni, po likwidacji getta w 1942 r. został niemal doszczętnie zniszczony. Rosnące na nim drzewa wycięto, a macewy usunięto i wykorzystano do utwardzenia drogi do Puław.

Po wojnie pozostałości cmentarza były dalej dewastowane, aż w 1964 r. został on oficjalnie zamknięty i przekształcony w park miejski.

Wygląd

Z opisu zniszczeń dokonanych przez żołnierzy gen. Rüdigera w 1831 r. wiadomo, że w pierwszej ćwierci XIX w. kirkut ogrodzony był drewnianym (sosnowym) parkanem, na jego terenie stał dom przedpogrzebowy, a groby oznaczone były drewnianymi i kamiennymi macewami oraz (w przypadku rabinów) ohelami.

Wygląd cmentarza w XX w. ilustrują prywatne fotografie z międzywojnia oraz zdjęcia lotnicze z lat czterdziestych (obrazujące już jednak zniszczenia okresu niemieckiej okupacji). Wynika z nich, że nekropolię otaczało drewniane ogrodzenie. Macewy (w znacznej części polichromowane) ustawione były w rzędach (stykając się bokami) i zapewne orientowane. Przypuszczalnie stały na nim też ohele (m.in. cadyka Szmuela Elijahu Tauba, zm. 7 V 1888), nic jednak nie wiadomo na ich temat.

Źródła

Cmentarze żydowskie Zwoleń
Historia społeczności
Archiwum Główne Akt Dawnych, Metryka Koronna, dz. XVIII, sygn. 33, k. 469; tamże, Metryka Koronna, Księgi Kanclerskie, sygn. 25, s. 112; Archiwum Państwowe w Radomiu, Urząd Stanu Cywilnego Okręgu Bożniczego Zwoleń, sygn. 1-10, 61 (s. 73 [nr 18]), 89-92; Archiwum parafii Zwoleń, Księga zgonów 1810-1811.
Ł. Babula, K. Madejska, Zwoleńskie lapidarium Zachowane macewy z cmentarza żydowskiego w Zwoleniu, „Radomskie Studia Humanistyczne”, t. 5, 2018, s. 215-218;
Z. Guldon, Gminy wyznania mojżeszowego w powiecie radomskim w XVI-XVIII wieku, w: Radom i region radomski w dobie szlacheckiej Rzeczypospolitej, t. 2, red. Z. Guldon, S. Zieliński, Radom 1996, s. 162;
P. Chołuj, Zwoleń i okolice na dawnych planach i mapach, Zwoleń 2021 s. 63, 80, 83, 99; K. Urbański, Almanach gmin żydowskich województwa kieleckiego w latach 1918-1939, s. 169-170, 209;
E. Bajek, Na drodze do kapitalizmu i w powstaniach narodowych, w: Zwoleń. Dzieje miasta i ziemi, red. K. Myśliński, Lublin 1976, s. 131;
K. Urbański, Almanach gmin żydowskich województwa kieleckiego w latach 1918-1939, s. 209.
A. Penkalla, Żydowskie ślady w województwie kieleckim i radomskim, Radom 1992, s. 169-170.