KOŚCIÓŁ SZPITALNY ŚW. ANNY

Według lokalnej tradycji, na miejscu dawnego kościoła szpitalnego św. Anny, strawionego przez pożar w 1800 r., stoi dziś poświęcona tej samej patronce kaplica (ul. Wojska Polskiego 49), wzniesiona przez mieszkańców Zwolenia w 1854 r. w intencji zakończenia grasującej wówczas w mieście epidemii cholery. Dostępne źródła z epoki nie pozwalają jednak na wskazanie dokładnej lokalizacji pierwotnej świątyni. W świetle siedemnasto- i osiemnastowiecznych wizytacji biskupich kościół szpitalny stał in suburbio oppidi (1617, 1721), circa viam publicam (1736), czyli na przedmieściu, przy gościńcu. Miejsce wpisujące się w te luźne ramy – rozstaj dawnych dróg Radomskiej i Bartodziejskiej na zachodzie miasta (co w przybliżeniu odpowiada położeniu dzisiejszej kaplicy św. Anny) – oznaczono na mapie Antona bar. Mayera von Heldensfelda z początku XIX w. znakiem krzyża, przypuszczalnie wskazując w ten sposób uratowane z pożogi 1800 r. zabudowania szpitala (analogiczne oznaczono miejsce po zniesionym kościele szpitalnym św. Ducha w Radomiu) lub przykościelny cmentarzyk. Możliwe, że to właśnie ślady pochówków dawnych podopiecznych przytułku, bądź zachowane fundamenty świątyni (wizytacje z 1748 r. i 1781 r. wzmiankują drewniany kościół na murowanych fundamentach) podtrzymywały do 1854 r. pamięć o kościele św. Anny.

ok. 1596 – budowa kościoła szpitalnego

1597 – akt erekcyjny kard. Jerzego Radziwiłła

ok. 1597 – objęcie prepozytury przez ks. Stanisława z Mościsk

1598 – wizytacja kościoła

przed 1617 – objęcie prepozytury przez ks. Józefa Ciemierzyńskiego

1617 – wizytacja kościoła

przed 1636 – objęcie prepozytury przez ks. Pawła Łoińskiego (Łoyskiego)

1636 – wizytacja (odnotowana zakrystia i dzwonnica)

przed 1701 – objęcie prepozytury przez ks. Mateusza Manthaya

1711 – wizytacja kościoła

ok. 1715 – objęcie prepozytury przez ks. Mikołaja Musielewicza

ok. 1721 – objęcie prepozytury przez ks. Jana Juszkiewicza

1721 – wizytacja kościoła

przed 1731 – objęcie prepozytury przez ks. Kazimierza Zakładzkiego

1736 – wizytacja kościoła

1738 – objęcie prepozytury przez ks. Jana Białkowskiego

1740 – wzniesienie nowego budynku kościoła

1744 – konsekracja kościoła przez biskupa sufragana krakowskiego Michała Kunickiego

1748 – wizytacja kościoła

1748 – pierwsza wzmianka o organach w kościele św. Anny

1763 – objęcie prepozytury przez ks. Błażeja Papieskiego

1781 – wizytacja kościoła

1781 – wzmianka o nowych organach

1800 – pożar Zwolenia, który strawił m.in. budynek kościoła św. Anny

1800 (20 VI) – śmierć ks. Błażeja Papieskiego, ostatniego prepozyta

Kościół św. Anny i towarzyszący mu szpital powstały w końcu XVI w. z inicjatywy mieszczan zwoleńskich jako instytucja opieki nad ubogimi, starcami i chorymi. Podwaliny pod fundację przytułku położyły zapisy okolicznych duchownych: 120 zł od mansjonarza lubelskiego ks. Marcina Strykowskiego (w kilku darowiznach z lat 1566-1574), 200 zł od plebana tczowskiego ks. Stanisława Chojnowskiego (1581), a zwłaszcza łan ziemi zw. Piątkowski (Kamieński) położony w „Wielkim Polu”, z ogrodami przy drogach Radomskiej i Bartodziejskiej, pozyskany przez miasto od plebana staroradomskiego i jedlneńskiego ks. Jana Żeromskiego (1596). Drewniane budynki kościoła i szpitala stanęły jeszcze w końcu 1596 r. lub w pierwszej połowie roku 1597, w którym biskup krakowski kard. Jerzy Radziwiłł wydał akt erekcyjny mieszczańskiej fundacji.

W 1599 r. nową instytucję wsparł starosta zwoleński Bernard Bogusz, zapisując na jej rzecz rolę przy drodze Czerskiej zw. Kustrzępkowską oraz wolność wyrębu drzewa w lasach starościńskich i mielenia zboża w miejskich młynach. Na przestrzeni kolejnych dziesięcioleci przytułek wspierali (większymi i mniejszymi darowiznami) zwoleńscy mieszczanie, duchowieństwo i okoliczna szlachta. Stojący z dala od zwartej zabudowy miasta kościół św. Anny prawdopodobnie uniknął nawiedzających Zwoleń w XVII w. pożarów, jego stan ulegał jednak stopniowemu pogorszeniu. W 1711 r. odnotowano w nim dziurawy dach i wyrwę w posadzce, tak że w latach trzydziestych XVIII w. konieczne stało się wystawienie nowego budynku. W 1740 r. z fundacji starościny zwoleńskiej Doroty Tarłowej w miejsce uszkodzonej wzniesiono drewnianą świątynię na murowanych fundamentach, którą w 1744 r. konsekrował biskup sufragan krakowski Michał Kunicki. Kościół ten dotrwał do końca XVIII w. i uległ zniszczeniu w wielkim pożarze miasta w 1800 r.

Nie zachowały się żadne źródła ikonograficzne przedstawiające kościół św. Anny. Pewne pojęcie o wyglądzie świątyni dają jedynie wizytacje biskupie, prezentujące jednak różny poziom szczegółowości.

W najstarszej wizytacji (1598), przeprowadzonej krótko po powstaniu świątyni, odnotowano jedynie że budynek był drewniany, z drewnianym, niepolichromowanym sufitem. W kolejnej (1636) wspomniano drewnianą zakrystię i dzwonnicę. Pogarszający się stan kościoła notowany w wizytacjach z pierwszej ćwierci XVIII w. sugeruje, że opisy te odnoszą się wciąż do tego samego, choć zapewne modernizowanego, budynku. Był to więc obiekt o 2 drzwiach i 5 oknach (1 okno w prezbiterium), kryty dachem gontowym z sygnaturką. Posadzka była częściowo kamienna (w prezbiterium), częściowo drewniana (w nawie). Między prezbiterium a nawą była belka lub łuk tęczowy, na którym umieszczono rzeźbę Chrystusa Ukrzyżowanego. Ściany, pierwotnie nie malowane, w późniejszym okresie pokryły polichromie (ale sufit – nie). Nowy kościół, fundacji Doroty Tarłowej (1740), był – jak poprzedni – obiektem drewnianym (choć na murowanych fundamentach), o 6 oknach i 2 drzwiach (jednych od południa, drugich od zachodu). Nakrywał go dach gontowy z kopułką pokrytą blachą i sygnaturką. Wewnątrz miał kamienną posadzkę i polichromowane ściany.

Pierwotnie kościół posiadał 1 drewniany ołtarz (1598), w XVII w. – 2, a w XVIII w. – 3. Nastawy ołtarzowe wymieniano, w ołtarzu głównym przez cały XVIII w. umieszczony był jednak obraz św. Anny malowany na desce, a w ołtarzach bocznych drewniane figury: św. Antoniego Padewskiego z lewej i św. Jana Chrzciciela z prawej. Ołtarz główny (z murowaną mensą) posiadał malowane cyborium, oraz (odnotowane w 1781 r.) relikwie św. Benigny i św. Sewery. W kościele były też obrazy św. Jana i Najświętszej Maryi Panny malowane na desce oraz rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego ustawiona pośrodku tęczy. W nawie głównej stało 8 ławek (1781). Około połowy XVIII w. w kościele pojawiły się organy: początkowo „pozytywek szkatulny” o 6 głosach (1748), a przed 1781 nowy pozytyw pięciogłosowy.

Wokół kościoła św. Anny istniał niewielki cmentarz (całość otoczona była parkanem). W pobliżu znajdował się także sam budynek szpitala (w 1736 r. szpital odnotowano po drugie stronie drogi – trans viam publicam extructum) oraz dom proboszcza szpitalnego i zabudowania gospodarcze. Wszystkie obiekty wzniesione były z drewna.