MŁYN RYGUŁT

Opracował: dr M. Kozdrach

Materiał w języku migowym

Lokalizacja

Drewniany młyn Rygułt, który do lat osiemdziesiątych XX w. stał nad Zwolenką (na wschód od dzisiejszej oczyszczalni ścieków) na terenie prywatnej posesji przy obecnej ul. Wiślanej, wzniesiony został na przełomie XIX i XX w., ale – jak dowodzi porównanie zdjęć lotniczych z 1945 i 1947 r. z dziewiętnastowiecznymi planami miasta i osady młyńskiej – w miejscu tym młyn istniał co najmniej od schyłku XVIII w. Brak źródeł nie pozwala określić czy była to pierwotna lokalizacja młyna poświadczonego na Lucimi od XVI w., wydaje się to jednak prawdopodobne.

Kalendarium

1532 – pierwsza wzmianka o młynie „Rydułt”

1564 – informacja o trzech kołach korzecznych w młynie

1660 – uszkodzenie młyna w okresie „potopu” (zniszczenie 1 z kół młyńskich)

1765 – zarośnięty staw odnotowany w lustracji

1783 – informacja o funkcjonującym w młynie tartaku

1789 – potwierdzenie zarośnięcia stawów

1804 – pierwsza mapa ukazująca położenie młyna i stawu

1812 – zły stan młyna odnotowany w lustracji

1833 – wykupienie dóbr Zwoleń (z młynem Rygułt) przez Ludwika Lemańskiego, dotychczasowego dzierżawcę

1853 – wypuszczenie przez Kazimierza Lemańskiego młyna w dzierżawę emfiteutyczna Józefowi Radzimowskiemu

1866 – wypuszczenie przez Józefa Morzkowskiego młyna w dzierżawę wieczystą Józefowi Radzimowskiemu

1878 – ustąpienie przez Radzimowskich prawa wieczystej dzierżawy młyna Maciejowi i Franciszce Wiśniewskim

1879 – przejęcie młyna od Wiśniewskich przez Beniamina Zilbelberga (1/2) i Małkę Ajdelman (1/2)

1896 – przejęcie całości młyna przez Antoniego Galewskiego

1905 – śmierć Antoniego Galewskiego

1906 – małżeństwo wdowy po Antonim Galewskim ze Stanisławem Mikulskim

1926 – uregulowanie spraw własnościowych młyna poprzez sprzedaż na licytacji (własność przy Mikulskich)

1926 – sprzedaż połowy młyna Janowi Chołujowi

1926 – połowa młyna Mikulskich podzielona między Piotra Mikulskiego i Stefanię z Mikulskich Derlatkę

1929 – sprzedaż przez P. Mikulskiego części młyna Janowi Chołujowi

1936 – wykupienie części młyna przez Bronisława Dutkiewicza

1949 – kontrola młyna stwierdza konieczność remontu

ok. 1957 – prawdopodobny remont młyna

po 1961 – zakończenie działalności młyna

po 1980 – rozebranie młyna

Zarys historii

Nazwa należącego do starostwa radomskiego (a od 1571 r. zwoleńskiego) młyna Rydułt, po raz pierwszy odnotowana została w inwentarzu dóbr królewskich z 1532 r. Dokładny moment jego powstania nie jest jednak znany, podobnie jak losy w okresie staropolskim. Z lustracji 1660 r. wynika, że ucierpiał w czasie „potopu” – jedno z trzech kół korzecznych „spustoszało”, a niwa i ogród młynarza leżały odłogiem. Z drugiej połowy XVIII w. pochodzi informacja o zarośniętym stawie. Sam młyn jednak działał (znów miał 3 sprawne koła), a nawet został zmodernizowany, bowiem w 1783 r. odnotowano w nim tartak.

W XIX w. Rygułt dzielił losy starostwa zwoleńskiego (zob. dwór starościński) i wraz z nim został w 1833 r. wykupiony przez Ludwika Lemańskiego. Nowy dziedzic wypuszczał młyn na krótkoterminowe kontrakty. W drugiej połowie XIX w. w trwalszą formę własności przejął go jednak Józef Radzimowski. Od końca XIX w., gdy młyn trafił w ręce Antoniego Galewskiego, pozostał w rękach jego krewnych i powinowatych aż do zakończenia działalności w drugiej połowie XX w.

Wygląd

Młyn Rygułt, niewątpliwie wielokrotnie odbudowywany w ciągu swej historii, zawsze był obiektem drewnianym. O jego wyglądzie w XVI-XVIII w. wiadomo jednak niewiele. Staropolskie lustracje i inwentarze starostwa zwoleńskiego świadczą jedynie o konstrukcji młyna, który od XVI w. posiadał 3 koła korzeczne (nasiębierne). W XVIII w. dwa z nich były mączne, a jedno stępne. To ostatnie zapewne napędzało piłę odnotowanego tu w 1783 r. tartaku.

Pierwszym źródłem zawierającym nieco szerszy opis młyna jest lustracja z 1812 r., oddająca – jak można sądzić z ówczesnego, nienajlepszego, stanu zabudowań – jego wygląd z końca XVIII w. Była to konstrukcja z drewna sosnowego budowana w węgieł na podwalinach, kryta dachem gontowym. Dwoje pojedynczych drzwi prowadziło do wnętrza bez podłogi i powały. Źródło nie wspomina o oknach. Trzy koła młyńskie zasilane były wodą przez upust (urządzeniem do regulowania poziomu spiętrzonej wody) o 4 „oknach” z 4 stawidłami (zastawami do regulowania ilości przepływającej wody) i pogródki (rynny) także o 4 „oknach” z 4 stawidłami.

Kolejny młyn, znany z opisu z 1924 r., wzniesiony był z bali sosnowych na planie prostokąta o wymiarach 11 x 9 x 8 m i – jak poprzednie – miał 3 koła. Budynek prawdopodobnie dotrwał do lat osiemdziesiątych, wyremontowany w połowie XX w., kiedy m.in. wymieniono poszycie dachu.

Źródła

Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Skarbu Koronnego, dz. XLVI, sygn. 99b, s. 139, 141; tamże, Metryka Koronna, Lustracje, dz. XVIII, sygn. 30, s. 93; tamże, sygn. 36, k. 47v; Archiwum Państwowe w Radomiu, Zarząd Rolnictwa i Dóbr Państwowych Guberni Radomskiej, Kieleckiej, Lubelskiej Siedleckiej – Sukcesje. Departament Radomski, sygn. 227, s. 85-86; tamże, sygn. 228, s. 121-122; tamże, Hipoteka Powiatowa Zwoleńska, sygn. 167, nlb. (zał. C2); tamże, sygn. 1354, nlb. (zał. F11).
Lustracja województwa sandomierskiego 1564-1565, wyd. W. Ochmański, Wrocław 1963, s. 205; Lustracja województwa sandomierskiego 1660-1664, cz. 1, wyd. H. Oprawko, K. Schuster, Kraków 1971, s. 164;
Lustracja województwa sandomierskiego 1789, cz. 2: Powiat radomski, wyd. H. Madurowicz-Urbańska, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 80.
P. Chołuj, Dzieje osady młynarskiej Rygułt, „Trzęsiworek”, 2023.