RATUSZ

Opracował: dr M. Kozdrach

Lokalizacja

Zniszczony w pożarze miasta z 1800 r., i nigdy nie odbudowany, zwoleński ratusz należy do najsłabiej znanych obiektów z listy utraconych zabytków Zwolenia. O jego lokalizacji „w środku rynku” świadczy jedynie późna, bo spisana 20 lat po pożodze, relacja burmistrza Zwolenia, Franciszka Włoszczewskiego (1820).

Kalendarium

1558 – pożar miasta

1615 – pierwsza wzmianka źródłowa poświadczająca istnienie ratusza

1615 – pożar miasta (spłonął m.in. ratusz)

1656 – pożar miasta

1659 – pożar miasta

1660 – dochody z planowanej wagi miejskiej przeznaczone na „poprawę ratusza”

1740 – informacja o „ratuszu żydowskim w rynku”

1765 – informacja o Żydzie szynkującym w wystawionym przez starostę budynku ratusza

1790 – ratusz obciążony podymnym jako karczma płacił „od 4 kominów”

1800 – zniszczenie ratusza w pożarze miasta

Zarys historii

Nie wiadomo kiedy wzniesiono pierwszy, bez wątpienia drewniany, ratusz w Zwoleniu. Najstarsza wzmianka źródłowa o nim pochodzi dopiero z 1615 r., zapewne istniał jednak już około połowy XVI w. i – wobec trawiących miasto pożarów (1558, 1615, 1656, 1659) – był co najmniej kilka razy odbudowywany. W lustracji z 1660 r. dochody z planowanej wagi miejskiej przeznaczono na „poprawę ratusza” co uznaje się za dowód jego złej kondycji w tym czasie. Wydaje się jednak, że wciąż był to obiekt drewniany. Podawana nieraz jako dowód na istnienie kamiennego ratusza skarga Żydów zaniesiona lustratorom („że im mieszczanie […] kamienie ich na ratusz miejski przywłaszczyli”) dotyczy raczej kamieni-odważników i sporu starozakonnych z mieszczanami o wagę wystawioną przez tych pierwszych. Faktem jest, że przejeżdżający przez miasto w 1672 r. Ulryk Werdum odnotował tu tylko jeden murowany obiekt – kościół parafialny.

Murowany ratusz miał istnieć w Zwoleniu w latach trzydziestych XVIII w., a przed 1748 r. (kiedy wizytacja biskupia odnotowała w zwoleńskim kościele dzwon przeniesiony „de pretorio Zwolinen[si]”) ulec zniszczeniu lub zostać rozebranym przez starostę.

Ze skargi mieszczan zaniesionej lustratorom w 1765 r. wynika, że jeden ze starostów zwoleńskich odbierając miastu propinację postawił ratusz drewniany, a po jego spaleniu „inszy postawił nie radząc się miasta i tam Żyda do szynku osadził”. Wydaje się, że opisywana sytuacja miała miejsce już w latach trzydziestych, bowiem w inwentarzu z 1738 r. odnotowano niejakiego Banacha, starozakonnego „do którego Żyda i Ratusz należy”.

Niejasne pozostaje, czy budynek wzniesiony przez starostę był przez mieszczan wykorzystywany do celów sądowo-administracyjnych, skoro w 1740 r. pisano o nim wręcz „ratusz żydowski w rynku”. Spośród nielicznych zachowanych do dziś ekstraktów z osiemnastowiecznych akt miejskich zaledwie 1 dokument spisany został in praetorio (1748), większość zaś „w domu wójtowskim” (1737-1762), „w domu landwójtowskim” (1770-1787), bądź „domu […] landwójta miasta” (1786). Przypuszczalnie w ratuszu wciąż funkcjonowało więzienie („wieża”), poświadczone w mieście w 1738 r.

Zapewne aż do pożaru w 1800 r. budynek pełnił zaś funkcje związane ze sprzedażą alkoholu (w 1790 r. opodatkowany jako karczma, płacił od 4 kominów), do tego stopnia zapisując się w społecznej świadomości mieszkańców miasta jako tradycyjne miejsce szynku, że pytani w 1811 r. przez władze zwierzchnie „czy mieszczanie są w stanie propinację na siebie przyjąć?” odpowiadali, że „są w stanie, prawo mają, aby tylko ratusz był postawiony”.

Wygląd

Nie zachowały się żadne źródła ikonograficzne ani pisane pozwalające na rekonstrukcję wyglądu zwoleńskiego ratusza (żadnego z obiektów istniejących w XVI-XVIII w.).

Źródła

Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Skarbu Koronnego dz. XLVI, sygn. 99b, s. 133; tamże, Metryka Koronna, Lustracje, dz. XVIII, sygn. 36, k. 46;
Archiwum Państwowe w Radomiu, Zarząd Rolnictwa i Dóbr Państwowych Guberni Radomskiej, Kieleckiej, Lubelskiej, Siedleckiej – Sukcesje Departament Radomski, sygn. 227, s. 30-31, 88, 112; tamże, Rząd Gubernialny Radomski, sygn. 2972, s. 6;
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, rkps AV 44, s. 53; Pracownia Słownika Historyczno-Geograficznego IH PAN w Krakowie, Kartoteka województwa sandomierskiego w dobie Sejmu Wielkiego, hasło: Zwoleń; Muzeum Regionalne w Zwoleniu, inw. MRZ/A/315/7, s. 21; MRZ/A/315/8, s. 24; MRZ/A/315/11, s. 31; MRZ/A/315/15, s. 40; MRZ/A/315/21, s. 60.
Lustracja województwa sandomierskiego 1660-1664, cz. 1, wyd. H. Oprawko, K. Schuster, Kraków 1971, s. 351-352, 356; Ulryk Werdum 1670-1672, w: Cudzoziemcy w Polsce, oprac. X. Liske, Lwów 1876, s. 108;
Tabele historyczne miast departamentu radomskiego z 1811 roku, oprac. S. Piątkowski, Radom 2007, s. 92, 95;
R. Szczygieł, Dzieje miasta od połowy XVI do końca XVIII wieku, w: Zwoleń. Dzieje miasta i ziemi, red. K. Myśliński, Lublin 1976, s. 69, 71-74;
C. Imański, Dzieje Zwolenia, Zwoleń 2013, s. 107-108, 126; Z. Lesisz, Budowa ratusza czy…, „Trzęsiworek”, R. 4, 2013, nr 1/14, s. 26