SYNAGOGA

W miejscu, gdzie do II Wojny Światowej stała zwoleńska synagoga, dziś jest skrzyżowanie ul. Władysława Jagiełły z ul. Tadeusza Kościuszki i Al. Pokoju. Wyrównanie całego terenu w sąsiedztwie budynku przez Niemców, a następnie jego zagospodarowanie (Nowy Rynek) i zabudowanie w okresie powojennym zatarły materialne ślady nie tylko tej budowli, ale też wcześniejszych obiektów służących żydowskiej społeczności Zwolenia. Teren na południe od Rynku (i dawnej ul. Kowalskiej), w pewnym oddaleniu od miejskiej zabudowy i sieci drożnej (aż do 1939 r. do synagogi nie prowadziła żadna ulica), był bowiem miejscem, gdzie – jak się zdaje – bożnica stała od pokoleń. Porównanie Planu miasta Zwolenia przed scaleniem (1940) i Planu siedzib i ogrodów posady Zwoleń (1876) z Planem sytuacyjnym miasta Zwolenia do projektu zabrukowania ulic z rozmiaru zrysowanym (1820) wskazuje, że poprzednia synagoga, zniszczona w pożarze miasta z 1834 r., stała kilkadziesiąt metrów na północ od wzniesionej w 1835 r. (na fundamentach spalonej zbudowano cheder). Nie wiadomo, czy bożnica widoczna na planie I. Ebertowskiego (1820) sięgała metryką czasów staropolskich (według A. Penkalli wzniesiona została ok. 1810 r.), fakt że w 1738 r. szkoła żydowska działała przy ul. Kowalskiej, pozwala jednak lokalizować w tym miejscu także ówczesny dom modlitwy. Przeciw translokacji synagogi na przestrzeni XVII-XVIII w. przemawiają również zapisy przywileju króla Michała Korybuta-Wiśniowieckiego, zezwalające zwoleńskim Żydom na odbudowę spalonej bożnicy „na tymże, gdzie przedtym stała miejscu”. Przypuszczenia, jakoby pierwsza, drewniana synagoga wzniesiona została w XVI w. w rynku lub jego bezpośrednim sąsiedztwie, wydaje się mało prawdopodobne wobec protestów, jakie już w 1615 r. wśród chrześcijańskiej większości wywoływało rozwijające się osadnictwo Żydów wokół i na centralnym placu miasta („Iż się in loco publico et privilegiato budować nie godzi, a ktemu że przez zagęszczenie ich w rynku wielkieby nieochędostwo i zaplugawienie miasta być musiało”).

1578 – przywilej króla Stefana Batorego zezwalający Żydom osiedlać się w Zwoleniu

1591 – przywilej króla Zygmunta III Wazy zezwalający Żydom na posiadanie synagogi

1615 – pożar miasta (spłonęły domy żydowskie w rynku)

ok. 1655 – prawdopodobne zniszczenie synagogi w pożarze miasta

1671 – przywilej króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego pozwalający Żydom odbudować zniszczone w pożarze domy, bożnicę z domem dla kantora (chazana) i szkolnika (szamesa), szpital, łaźnię i mykwę

1738 – wzmianka o istnieniu szkoły żydowskiej w Zwoleniu

1747 – pierwszy znany z nazwiska rabin zwoleński – Jakub Abramowicz

1765-po 1790 – kolejny rabin zwoleński – Herszek Jakubowicz

1800 – pożar miasta

1820 – potwierdzenie istnienia murowanej synagogi

1833-1852 – rabinem Samson Szmulowicz Cukier

1834 – pożar miasta (spaleniu uległa m.in. synagoga)

1835 – zatwierdzenie planu budowy murowanej synagogi w Zwoleniu przez Komisję Rządową Spraw Wewnętrznych, Duchownych i Oświecenia Publicznego

1856-po 1863 – rabinem Haskiel Cukier

1895 – budowa mykwy i koszerni

1902 – budowa szkoły żydowskiej (chederu)

1905-1939 – rabinem Abram Chaim Filderbaum

1907 – pożar miasta

1939 – pożar synagogi wskutek bombardowania Zwolenia

po 1939 – rozebranie wypalonych murów synagogi przez niemieckie władze okupacyjne

Żydowscy mieszkańcy Zwolenia, których liczba rosła od lat trzydziestych XVI w., prawdopodobnie jeszcze przed uzyskaniem od króla Zygmunta III Wazy przywileju usus synagogae (1591) posiadali w mieście drewniany dom modlitwy. Nie wiadomo, czy pierwsza synagoga ucierpiała w pożarze z 1615 r., w którym spaliły się domy żydowskie w rynku, gmina – pomimo pewnych napięć w kontaktach z chrześcijańskimi sąsiadami – rozwijała się jednak pomyślnie.

W okresie „potopu” miało dojść w Zwoleniu – jak w wielu innych miastach – do ataków na Żydów, oskarżanych o współpracę ze Szwedami, szczegóły tego wydarzenia nie są jednak znane. Zapewne w czasie działań wojennych spaliła się synagoga, odbudowana w latach siedemdziesiątych.

Z przywileju króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego zezwalającego Żydom na odbudowę spalonych budynków (1671) wiadomo, że w połowie XVII w. gmina była dobrze zorganizowana, dysponując w mieście, prócz bożnicy i kirkutu, domami dla kantora (chazana) i szkolnika (szamesa), szpitalem, łaźnią i mykwą. W 1738 r. istniała tu też szkoła żydowska, która zajmowała 2 place przy ul. Kowalskiej. O pozycji kahału (do którego pod koniec istnienia Rzeczypospolitej należało przeszło 80 miejscowości) świadczy rosnąca liczba lokowanych na nim przez okoliczną szlachtę zapisów dla kościołów (Jankowice – 1676, Sieciechów – 1685, Zwoleń – 1688 i 1758, Wielgie – 1750) i fakt, że tutejszy rabin był w XVIII w. jednym ze starszych ziemstwa lubelskiego (żydowskiego samorządu).

Niejasne pozostaje, czy synagoga ucierpiała w wielkim pożarze Zwolenia z 1800 r. Wiadomo, że w latach dwudziestych XIX w. murowany budynek funkcjonował bez przeszkód, podobnie jak łaźnia i koszernia, które dzierżawił Szmul Jakierowicz Kupperberg.

W latach trzydziestych dwa wydarzenia dotknęły zwoleńską gminę żydowską. W trakcie Powstania Listopadowego (w dobie grasującej epidemii, kiedy liczba zgonów notowana w miejscowych metrykach wyznania mojżeszowego podwoiła się) wojska rosyjskie zdewastowały zwoleński kirkut (1831). Z kolei w pożarze miasta z 1834 r. spłonęła synagoga.

Odbudowa bożnicy przypadła na okres, kiedy rabinem był Samson Szmulowicz Cukier (od 1833 r.). Nowy murowany budynek stanął w 1835 r.

Przełom XIX i XX w. przyniósł znaczące inwestycje gminy żydowskiej. W 1895 r. wzniesiono nową mykwę i koszernię, zaprojektowane przez J. Eichlera, a w 1902 r. budynek szkoły. W 1907 r. kolejny wielki pożar Zwolenia (który objął m.in. ul. Kowalską) zniszczył jednak szkołę i łaźnię. Nie wiadomo, czy uszkodzeniu uległa bożnica.

W dwudziestoleciu międzywojennym synagoga wymagała remontu, a w 1933 r. podjęto decyzję o jej elektryfikacji.

We wrześniu 1939 r. synagoga podzieliła los Zwolenia, który po niemieckim bombardowaniu niemal doszczętnie spłonął. Wypalony gmach bożnicy władze okupacyjne nakazały rozebrać jeszcze w 1939 lub 1940 r. Teren w jej sąsiedztwie został wyrównany pod przyszły plac (widoczny na Plan des umlegungsbereich).

Nie wiadomo jak wyglądały pierwsze, drewniane domy modlitwy zwoleńskich Żydów. Synagoga zniszczona w pożarze miasta z 1834 r. była – jak wynika z planu I. Ebertowskiego (1820) – obiektem murowanym, wzniesionym na planie kwadratu. Dopiero ostatnia bożnica, z roku 1835, znana jest dokładniej dzięki kilku zachowanym zdjęciom z dwudziestolecie międzywojennego i czasu wojny.

Istniejąca w latach 1835-1939 synagoga była wzniesiona na planie prostokąta, orientowana, murowana z cegły i tynkowana, przy narożach wsparta masywnymi szkarpami. Elewacje wschodnia i zachodnia były trójosiowe, północna i południowa – pięcioosiowe (w 1 kondygnacji). Wszystkie okna łukowe (na elewacji wschodniej niewielkie okrągłe okno nad Aron ha-kodesz), w zachodniej partii budynku (piętrowy babiniec) niższe na piętrze, węższe na parterze. Całość nakrywał łamany dach polski (z facjatą od południa) o gontowym poszyciu.

Główne drzwi do synagogi znajdowały się od zachodu. Boczne wejście, od północy (przy zachodnim narożniku), zapewne przeznaczone było dla kobiet i prowadziło do przedsionka ze schodami na babiniec, mający postać drewnianej galerii rozciągającej się nad całą zachodnią partią synagogi. Główna część bożnicy, sala modlitw, była parterowa, zapewne na planie kwadratu. Jej ściany pokrywały polichromie – malarska iluzja kamiennych bloków oraz motywy religijne, w tym cytaty biblijne w jęz. hebrajskim. Na środku sali stała drewniana bima otoczona balustradą, a w północno-zachodnim narożniku „ambona”, także drewniana, na toczonych kolumienkach.