Sycyna – tam wszystko się zaczęło

Tam wszystko się zaczęło jeśli chodzi o… Jana Kochanowskiego. Jeden z najwybitniejszych Polaków i twórców przyszedł na świat nie w Zwoleniu, nie w Czarnolesie, a właśnie w rodzinnym majątku w Sycynie.

Rys historyczny

Sycyna trafiła w ręce Kochanowskich – Piotra, ojca poety – dzięki jego pierwszej żonie Zofii Zasadowej w 1520-1522 r. i możemy założyć, że spodobała się Piotrowi, bo tam postanowił zamieszkać i z drugą żoną – Anną Białaczowską herbu Odrowąż (1525 r.) oraz z potomstwem, jakie się urodziło z tego związku. Po Piotrze właścicielami Sycyny zostali dwaj bracia poety Jana: Mikołaj i Jakub. Mikołaj nie osiadł w rodzinnym gnieździe, a zbudował domostwo w północnej części miejscowości. Tam też rezydował późniejszy fundator kaplicy w zwoleńskim kościele – Adam Kochanowski. Kochanowscy zarządzali dobrami sycyńskimi do roku 1684-1693. Po właścicielach herbu Korwin Sycyna należała do m.in. Chomętowskich, Wielopolskich, Wierzbowskich, Młodeckich, Morzkowskich i od 1872 r. Czaplińskich. Po tych ostatnich zachował się kompleks zabytkowych budynków, wśród nich wiata (wozownia) i młyn-spichlerz, wpisane do rejestru zabytków. Co starsi mieszkańcy pamiętają jeszcze dwór Czaplińskich, który istniał do lat 70. XX w. oraz oficynę dworską (też wpisaną do rejestru zabytków), która uległa zniszczeniu w latach 80. ubiegłego stulecia. 

To właśnie w Sycynie w zabytkowym parku zachowały się fundamenty dworu, a właściwie dworów Kochanowskich – budynki były bowiem przebudowywane w ciągu stuleci. W latach 80. XX wieku prowadzono w Sycynie badania archeologiczne, nie dały one jednak jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o to, jak wyglądał dwór, w którym urodził się Jan, ze względu na liczne późniejsze ingerencje w bryłę budynków. Wnioski z tamtych eksploracji możemy przypomnieć. Pierwszy dwór został wzniesiony w okresie między końcem XV a połową XVI wieku – była to budowla na pewno mieszkalna, ponieważ odnaleziono resztki pieców, sklepione ceglane piwnice, nad którymi może wzniesiono wysoki parter i piętro (w zbiorach Muzeum Jacka Malczewskiego w Radomiu zachował się rysunek Ryszarda Kańskiego, który jest jedynie propozycją co do wyglądu dworu Kochanowskich). Być może to w tych wnętrzach przyszedł na świat poeta Jan. Przez cały wiek XVI poprawiano walory mieszkalne dworu. Po przejęciu Sycyny przez Macieja Łajszczewskiego dwór zmieniono w pomieszczenie gospodarcze. Z upływem lat niszczał i był sukcesywnie rozbierany, aż zniknął. Ostatni właściciele na reliktach dworu ulokowali klomb kwiatowy z zegarem słonecznym. Oprócz tego dworu w rejonie tzw. kapliczki chocimskiej stał jeszcze jeden dwór – wybudowany przez Mikołaja brata poety Jana, zapewne drewniany, po którym nie ostało się w zasadzie nic.  

Nieruchomości, o których mowa należą do dwóch właścicieli – Starosty Zwoleńskiego oraz Gminy Zwoleń. Działka starościńska (na której znajduje się m.in. wozownia-wiata) została wydzierżawiona Browarowi Maryensztadt. Browar modernizuje budynki gospodarcze zarówno z czasów Czaplińskich, jak i obecności tam zwoleńskiego Technikum Rolniczego. 

Z kolei spichlerz, staw i park, w obrębie którego znajdują się fundamenty dworu Kochanowskich, stanowią własność Gminy Zwoleń. Park latach 2010-2011 przeszedł modernizację – oparto się na koncepcji prof. Janusza Janeckiego oraz Tadeusza Derlatki i Michała Smoktunowicza. Ci dwaj ostatni razem z prof. Henrykiem Bednarczykiem przedstawiali pomysł zagospodarowania Sycyny, m.in. remontu spichlerza-młyna i innych budynków na potrzeby kompleksu muzealno-rekreacyjnego. Nie zapomnieli w swej propozycji, aby ideę rewitalizacji gniazda rodowego Kochanowskich w Sycynie poszerzyć także o inne miejscowości związane z poetą Janem i jego krewniakami: Zwoleń i Czarnolas. Nie udało się zrealizować tych zamierzeń aż do dnia dzisiejszego. 

Nie porzucaj nadzieje,
Jakoć się kolwiek dzieje:
Bo nie już słońce ostatnie zachodzi,
A po złej chwili piękny dzień przychodzi

W 2018 r. dr Katarzyna Madejska, dyrektor Muzeum Regionalnego w Zwoleniu, powróciła do pomysłu nadania Sycynie roli jej należnej – upamiętnienia miejsca – gniazda rodowego Kochanowskich.

Cała koncepcja zagospodarowania nieruchomości (jeszcze sprzed umowy Starostwa z Browarem) zakładała również modernizację budynków obecnie wydzierżawionych przez Browar – m.in. wozowni – wiaty. 

Zwerbalizowany i zwizualizowany pomysł był przedstawiany w roku 2021 – 2022 r. członkom Rady Muzealnej, Burmistrzowi, Radnym Miejskim, kierownikowi i pracownikom Delegatury Radomskiej Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, Towarzystwu Miłośników Miasta Zwolenia, a w sierpniu 2022 r. Marszałkowi Województwa Mazowieckiego – Adamowi Struzikowi.  

Koncepcja dotycząca rewitalizacji Sycyny spodobała się Panu Marszałkowi na tyle, że wyraził chęć pomocy w odrestaurowaniu nieruchomości z przeznaczeniem jej na cele edukacyjno-wystawiennicze. Realizacja tego ambitnego i potrzebnego pomysłu wymaga też prowadzenia zmienionej polityki ekspozycyjnej i organizacyjnej przez jednostki muzealne z ziemi zwoleńskiej. 

Wizualizację koncepcji przygotowała inż. Weronika Knieć, asystent w Muzeum Regionalnym w Zwoleniu. Nie jest to jednak projekt architektoniczny, a próba nakreślenia potencjału, jaki tkwi w miejscu, budynkach i samej nieruchomości – m.in. parku, stawie.

Główne założenia koncepcji:

Zachowanie dziedzictwa historycznego miejsca – jako gniazda rodowego Kochanowskich i poszerzenie oferty turystycznej w województwie mazowieckim o kolejne miejsce związane z Janem Kochanowskim. Stworzenie atrakcji turystycznej poprzez budowę kompleksu muzealno-edukacyjnego położonego na trasie Warszawa-Sandomierz-Kraków; brak podobnych miejsc do granicy województwa mazowieckiego z woj. świętokrzyskim (nie trzeba zbaczać z trasy); budowa kompleksu ma szansę na przyciągniecie inwestorów do regionu zwoleńskiego i możliwość zaoferowania nowych miejsc pracy. Dodatkowo w sąsiedztwie – na działce starościńskiej został ulokowany Browar Maryensztadt. Firma obecnie remontuje i zmienia funkcje budynków wchodzących w skład nieruchomości. Budowanie marki „Kochanowski” poprzez realną ofertę idącą z Sycyny, Czarnolasu i Zwolenia z możliwością dołączania kolejnych ośrodków regionu zwoleńskiego związanych z Kochanowskimi, jak Gródek, Policzna, Ruda, Barycz, Zielonka Nowa i Stara. Oparcie atrakcji turystycznej regionu zwoleńskiego na produkcie „Kochanowski” z możliwością stopniowego sięgania o kolejne tematy, np. Maria Skłodowska-Curie. Bardzo ważnym aspektem w stosunku do zagospodarowania nieruchomości w Sycynie (teren parku, młyna, stawu – działka należąca do Gminy Zwoleń) jest zadbanie o spójność architektoniczną budynków znajdujących się na działkach sąsiednich, ponieważ należą do różnych właścicieli i są użytkowane przez różne podmioty.  Obecnie właścicielami i użytkownikami są: Gmina Zwoleń; tuż obok zabytkowego parku znajduje się Szkoła Podstawowa, Starostwo Zwoleńskie, którego część nieruchomości użytkuje Browar Maryensztadt (nie wszystkie tereny w Sycynie należące do Starostwa zostały wydzierżawione Browarowi).

Realizacja koncepcji poprzez:

1. Remont i rozbudowę zabytkowego młyna (działka Gminy Zwoleń, powierzchnia 0,17 ha). Budynek ze względu na wpisanie go do rejestru zabytków nakłada na właściciela konieczność przeprowadzenia restauracji, która nie zmieni pierwotnej istoty obiektu, stąd przedstawiono trzy propozycje jego wyglądu. Wnętrza mogłyby być wyremontowane z podziałem na parter i piętro z zachowaniem historycznych elementów nawiązujących do charakteru młyna – spichlerza. Przewidziano nadanie pomieszczeniom roli edukacyjno-wystawienniczej (zob. rzut budynku z planem): sala konferencyjna (widowiskowa do 100 osób), sala edukacyjna (zajęcia prowadzone w cyklach, np.: a. cykl związany z Kochanowskimi – genealogia, heraldyka, kostiumologia, kuchnia, zielarstwo, pismo i kaligrafia, epoka odrodzenia i baroku; b. cykl dotyczący historii i dziedzictwa regionu), biblioteka z mediateką, dodatkowo: kawiarenka i sklepik, piętro – sale ekspozycyjne (przestrzeń z przeznaczeniem na dwie wystawy stałe: 1. Dzieje Sycyny z możliwością poszerzenia tematyki o wystawę, np. maszyn rolniczych, 2. Kochanowscy herbu Korwin – właściciele (mieszkańcy) Sycyny (podkreślenie roli Adama i Piotra – bratanków poety),  i dwie wystawy czasowe.
2. Opcjonalnie dobudowa do zabytkowego młyna części przeznaczonej na magazyn, tzw. otwarty, który mogą zwiedzać turyści oraz pomieszczenia biurowe. 
3. Ekspozycja fundamentów dworu Kochanowskich – z wariantem wybudowania pawilonu nad nimi. W pawilonie zostałaby stworzona wystawa złożona z obiektów pozyskanych w trakcie wykopalisk archeologicznych wzbogacona o elementy multimedialne. Rozważenia wymaga również pomysł odbudowania dworu. 
4. Zagospodarowanie zabytkowego parku, ogrodu (powierzchnia 1,15 ha) oraz stawu zwanego „Przerywaniec”– z możliwością wykorzystywania ich w celach edukacyjnych.
5. Dodatkowo – remont zabytkowej wiaty (wozowni) należącej do Starostwa Zwoleńskiego. Przeznaczenie jej na cele gastronomiczne z możliwością dzierżawy budynku.

Nauka skarbem drogim, tak bogatym jak ubogim. I bogactwa często giną lecz nauki nie przeminą…

Sycyna może być miejscem, w które wspaniale się wpisze Centrum lub Instytut Badań nad Renesansem. Nieodzowne jest jednak zachowanie  muzealnej istoty miejsca, które będzie kultywować, przypominać i odwoływać się do jego historii. 

Szczególnie gdy obok siebie funkcjonują zabytkowe pozostałości ze stuleci XV-XVI i XIX.  Wówczas pojawia się pytanie jak wyważyć i właściwie opowiedzieć historię rodziny Kochanowskich i późniejszych właścicieli Sycyny – Czaplińskich.

Zabytki z Sycyny są obecnie przechowywane w Muzeum Jana Kochanowskiego w Czarnolesie i Muzeum Jacka Malczewskiego w Radomiu. Warto je pokazywać w miejscu, z którego pochodzą.

Sycyna daje wina…

Kochanowscy w Sycynie założyli i prowadzili winnicę. Warto też wrócić do tradycji winiarskich, zwłaszcza że ich odrodzenie obserwujemy w ostatnim czasie (Sandomierz, Janowiec).

Katarzyna Madejska w porozumieniu z Burmistrzem Zwolenia przedstawiała również pomysł odnoszący się do zagospodarowania przestrzeni wokół obelisku (kapliczki) Kochanowskich – położonego w północnej części Sycyny. Działka, na której stoi zabytkowa XVII – wieczna kapliczka należy do osób prywatnych. Burmistrz Zwolenia wyraził zainteresowanie zakupem części nieruchomości – drogi prowadzącej do kapliczki i terenu z samą kapliczką, jednak właściciel działki nie przyjął oferty, która pojawiła się w toku prowadzonych rozmów. Z punktu widzenia prawnego Gmina Zwoleń nie może inwestować w nieruchomość, która nie stanowi składowej jej majątku – wyłącznie celem uatrakcyjnienia oferty turystycznej (propozycje dotyczące poprawy infrastruktury prowadzącej do zabytku i wokół niego). Dbałość o XVII-wieczną kapliczkę z fundacji Kochanowskich stoi po stronie właściciela nieruchomości, na której ów jest usytuowana. Jednocześnie właściciel zabytku –  w tym wypadku kapliczki – nie jest zobligowany do jego udostępniania osobom trzecim.

W maju 2023 r. Radni Zwoleńscy podjęli uchwałę o przekazaniu Marszałkowi Województwa Mazowieckiego nieruchomości w Sycynie należącej do Gminy – tj. zabytkowego parku, stawu i młyna – „na realizację zadań województwa związanych z kulturą oraz ochroną zabytków, opieką nad zabytkami, turystyką i edukacją”.

Wielkie podziękowania w tym miejscu należą się Przewodniczącej Towarzystwa Miłośników Miasta Zwolenia – Bogusławie Jaworskiej, która niezwykle aktywnie zaangażowała się w projekt nadania Sycynie jej właściwej roli oraz prof. dr hab. Henrykowi Bednarczykowi – Prezesowi Stowarzyszenia Oświatowego Sycyna.