Zwoleńskie getto

Wspominając dziś 77. rocznicę wybuchu powstania w warszawskim getcie, zachęcamy do zapoznania się także z kilkoma informacjami dotyczącymi dzielnicy żydowskiej, która znajdowała się w Zwoleniu.

Getto zwoleńskie powstało w 1941 roku. W szczytowym momencie przebywało tam ok. 10 tys. Żydów pochodzących z całego regionu i okolic. Znajdowało się ono w południowej części Zwolenia, nie było oddzielone od pozostałych partii miasta żadnym murem czy ogrodzeniem (tzw. getto otwarte). O przebiegu granicy dzielnicy żydowskiej informowały jedynie drewniane tabliczki z napisem “GRENZE DES JUDISCHEN WOHNBEZIRKS – GRANICA DZIELNICY ŻYDOWSKIEJ”, umieszczane w skrajnych punktach wydzielonego obszaru.

Zgromadzone w getcie osoby stopniowo wywożono do obozów koncentracyjnych i obozów pracy. Deportacje nie tylko wpisywały się w założenia planu “ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”, ale również podtrzymywały wśród ludności zamieszkującej wydzielone dzielnice atmosferę terroru i niepewności o własny los. 

29 września 1942 roku, w trakcie trwania żydowskiego Święta Namiotów – Sukkot, władze okupacyjne rozpoczęły likwidację zwoleńskiego getta. Tego dnia nakazano zgromadzonym tam Żydom zebrać się na rynku miejskim, skąd mieli udać się na stację kolejową w Garbatce, oddaloną o ok. 15 km, by następnie przetransportować ich do Treblinki. W kolejnych dniach w Zwoleniu dokonywano egzekucji pozostałej ludności żydowskiej, która z różnych przyczyn nie została wywieziona do obozu zagłady. Nieliczni ocaleli ukrywali się w domach Polaków.

Ostatnim aktem hitlerowskich zbrodni na terenie Zwolenia, dokonanym w roku 1944, było niszczenie nagrobków na kirkucie oraz powstałych tam w trakcie okupacji masowych pochówków.

Świadectwa ocalałych z holocaustu zwoleńskich Żydów możemy odnaleźć w “Zwoleńskiej Księdze Pamięci”, wydanej pod redakcją Berla Kagana w Nowym Jorku w 1982 roku. Szczegółową relację z akcji likwidacyjnej zdał Mosze Flumenbaum, przed wojną właściciel zakładu krawieckiego, który po 29 września 1942 roku został skierowany do prac porządkowych w opuszczonym getcie oraz do grzebania zamordowanych.

Źródła:
C. Imański, “Dzieje Zwolenia”, Zwoleń 2013, s. 316-320.
B. Kagan, „Zwoleńska Księga Pamięci”, Nowy Jork 1982, https://digitalcollections.nypl.org/items/f4d08110-2329-0133-5941-58d385a7b928?fbclid=IwAR3tV0P4cjPFODl9-1cHwiDT3DUUHIMVoLBFecBoYb5h6SqzzdgvZzTyNxU#/?uuid=f4f87ee0-2329-0133-2833-58d385a7b928 [dostęp: 17.04.2020 r.] oraz tłumaczenie na j. angielski: https://www.jewishgen.org/yizkor/Zwolen/Zwolen.html#TOC31 [dostęp: 17.04.2020 r.]
K. Urbański, “Zwoleń”, w: “Almanach gmin żydowskich województwa kieleckiego w latach 1918-1939”, Kielce 2007, s. 169-172.
“Zwoleń. Dzieje miasta i ziemi”, red. K. Myśliński, Lublin 1976, s. 263-264.
Z. Lesisz, “O Żydach zwoleńskich i nie tylko”, Zwoleń 1999, s. 153-159.